همایش مشروطیت: بنیاد میراث پاسارگاد
دکتر ناخدا محمد فارسی: فعال سیاسی وپژوهشگر مسایل نظامی
پرسش بنیاد میراث پاسارگاد: وضعیت ارتش ایران را در دوران مشروطه چگونه می بینید
بررسی اجمالی ارتش ایران از هنگام انقلاب مشروطه ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ تا کنون
کشور ایران تاکنون یک ارتش ملی که از قانون اساسی مشروطه نشآت گرفته باشد نداشته است. ولی اگر برگردیم به هنگام انقلاب مشروطه، ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ و گذری کوتاه به ارتش قاجاری داشته باشیم تاریخ نشان میدهد ارتش قاجاری ایران در مقابل انقلابیون تا امضاء قانون مشروطیت قرار نگرفت، چون مظفرالدین شاه موافق با حرکت انقلابی مردم بود و قانون مشروطیت را در تاریخ ۸ دیماه ۱۲۸۵ امضا کرد.
پس از مرگ مظفرالدین شاه پسرش محمد علی شاه به پادشاهی رسید و مجلس را به توپ بست و مجلس مشروطه ایران را منحل اعلام کرد که، به جنبش آزادی خواهی مشروطه خواهان از اقصی نقاط کشور منجر شد. تهران فتح شد و مشروطه خواهی دوباره جان گرفت. مجلس ملی دوم (مشروطه) شروع بکار کرد. در این هنگام هم میتوان گفت که ارتش ایران در مقابل مردم قرار نگرفت و بیشتر قزاق های روسی بودند که به دستور محمد علی شاه قاجار مجلس را به توپ بستند.
از هنگام انقلاب مشروطه تا شروع جنگ جهانی اول ۱۲۹۳، ارتش ایران چندان نظم و توانائی نداشت، نه تنها ملی نبود، بلکه اصولاً فاقد ساختاری بشکل یک ارتش ملی بود. افزون براین ارتش قاجاری قادر نبود با هرگونه نیروی نظامی از خارج از ایران مقابله کند. وقتی جنگ تمام شد وضعیت نظامی ایران بسیار بد و نابسامان بود. در آن هنگام چهار نیروی نظامی متمایز ارتش ایران را تشکیل میداد وهر کدام بطور خودمختار و نامنسجم انجام وظیفه میکرد. ارتش دوران قاجار از چهار بخش تشکیل شده بود ارتش دولتی قاجاری، قزاقهای ایرانی، تفنگ داران فارس در جنوب و ژاندارمری.
ارتش قاجار فاقد توان لازم بعنوان یک نیروی نظامی کلاسیک بود، نه اموزش دیده بود، نه اینکه مجهز به تجهیزات نظامی بروز بود. تجهیزات نظامی ارتش را یک سری توپ و تانک بلژیکی بسیار ناکارآمد تشکیل میداد. برای مثال تفنگ های آنها ساچمه ای بود که از سر پر میشد، آنهم برای یک بار شلیک. گفته میشود در اوایل سال ۱۲۷۹ ارتش ایران ۱۵۰ هزار نفر پرسنل نظامی داشت (افسر، درجه دار و سرباز وظیفه)، ولی سندی برای این ادعا وجود ندارد. ارتش قاجار فاقد مدرسه نظامی، آئین نامه و مقررات صحیح نظامی، کارخانه اسلحه سازی و مهمات و ناو و هواپیمای جنگی بود. پرسنل ارتش بدلیل حقوق و مزایای ناکافی مجبور بودند برای امرار معاش به کارهای غیرنظامی دست بزنند تا زندگی خود را تأمین کنند. فساد در ارتش گسترده و نهادینه بود.
قزاقهای ایرانی از الگوی قزاق های روسی استفاده میکردند. ایده قزاقهای ایرانی در سال ۱۳۶۸ با ورود سرهنگ الکسی ایوانوویچ به تهران شکل گرفت. این قزاق ها اساساً تحت فرمان روسیه بودند و در خدمت منافع امپراطور روس. قزاق های ایرانی در سرکوب جنبش مشروطه ایران شرکت داشتند، به ویژه به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط سرهنگ ولادیمیر پلاتونوویچ لیاخوف. قزاق های ایرانی سرانجام درسال ۱۲۹۱ منحل شد.
تفنگ داران فارس توسط امپراتوری بریتانیا سال ۱۲۹۴ در ایران و در دوران جنگ جهانی اول تشکیل شد و عمدتاً توسط افسران انگلیسی فرماندهی می شد. تفنگداران محافظ منافع بریتانیا در جنوب ایران، به ویژه محافظت از خط ساحلی خلیج فارس و صنعت نفت جدید در استان خوزستان بود. اکثر پرسنل این تفنگداران هندی و بعضی ایرانی بودند و بیشتر برای حفاظت از منافع انگلستان انجام وظیفه میکردند. تفنگداران فارس هم بعد از جنگ جهانی اول منحل شد.
ژاندارمری ایران با تصویب مجلس ایران در اوایل سال۱۲۹۰با استخدام افسرانی از کشورهای بی طرف مانند سوئد (سرهنگ هیالمارسن) که در سال ۱۲۹۱ به ایران آمد شروع شد. ژاندارمری ایران موثرترین نیروی نظامی در طول جنگ جهانی اول بشمار میرود. ژاندارم ها از فرمانده خارجی دستور نمی گرفتند و تحت فرماندهی افسران ایرانی وظیفه خود را بخوبی انجام میدادند. این نیرویی بود که با مصوبه مجلس ملی مشروطه ایران بطور قانونی تأسیس شده بود.
با کودتای تهران، ۳ اسفند ۱۲۹۹ و شروع پادشاهی رضا شاه در سال ۱۳۰۴ ارتش ایران شکل یک ارتش واقعی بخود گرفت. رضاشاه در اولین گام بطور جدی برای انسجام نیروها در ارتش، در اویل اسفند ۱۳۰۰، دستور داد ژاندارمری و تیپ قزاق در هم ادغام شدند. تعدادی از افسران و درجه داران تفنگداران فارس که، منحل شده بود هم به ابواب جمعی ارتش جدید ملحق شدند.
ارتش نوین ایران در اواخر پادشاهی رضاشاه پهلوی انسجام و ساختار یک ارتش ملی داشت. رضاشاه به محض اینکه قدرت را به دست گرفت، به نوسازی و گسترش نیروهای مسلح ایران پرداخت؛ بنام نیروهای مسلح شاهنشاهی ایران.
رضاشاه در زمستان ۱۳۰۱، دستور ایجاد پنج لشگر را صادر کرد که هر کدام از ده هزار نفر پرسنل تشکیل می شد: لشکر اول (مرکزی) مستقر در تهران؛ لشکر دوم (شمال غربی) مستقر در تبریز؛ لشکر سوم (غربی) مستقر در همدان؛ لشکر چهارم (جنوب) مستقر در اصفهان؛ لشکر پنجم (خراسان) مستقر در مشهد.
سپس برای دفاع از مرزهای کشور لشکرها در پنج منظقه کشور سازماندهی شدند: شمال (گیلان، مازندران، سمنان، تهران)؛ شمال غربی (آذربایجان)؛ غرب (کردستان، کرمانشاه، لرستان)؛ جنوب – جنوب غربی (فارس، خوزستان، سواحل خلیج فارس، سیستان و بلوچستان)؛ شمال شرقی (عمدتاً خراسان و اطراف آن در جنوب و غرب).
در راستای ایجاد یک ارتش کارا، تا سال۱۳۱۱، حدود ۵۰ در صد از بودجه کشور بفرمان شاه برای گسترش نیروهای نظامی اختصاص یافته بود. آیا این اقدام در راستای اندیشه مشروطیت با تصویب مجلس شورای ملی بود؟ بعید بنظر می رسد. امّا باید اذعان داشت گسترش و توان نظامی ارتش برای عدم دست درازی به تمامیت ارضی کشور و برای برقراری امنیت ملی برقرار شده و لازم بود. رضاشاه توانست با انسجام نیروی زمینی ارتش تمام نیروهای مسلح نواحی مختلف کشور را سرکوب نموده و بالطبع توانست در کشور امنیت ایجاد کند تا بتواند به ساختارهای دیگر کشور بپردازد. همچنین بعید بنظر میرسد مجلس شورای ملی با توجه به قانون اساسی مشروطه ایران اجرای چنین طرحی را تصویب نموده یا چنین اجازه ای را به پادشاه ایران داده باشد!
بودجه اختصاسی ارتش برای مواردی از جمله ایجاد و گسترش وزارت جنگ؛ دستیابی به تجهیزات جنگی مدرن، از جمله تانک،هواپیما و شناورهای نیروی دریایی؛ ایجاد صنعت تسلیحات بومی ساخت کارخانه های اسلحه سازی کشور؛ تشکیل نیروهای امنیتی موثر برای ایجاد امنیت در کشور؛ تخصیص بورسیه تحصیلی برای دانشجویان نظامی جهت اعزام به خارج از ایران جهت تحصیل در آکادمی های نظامی خارج بویژه در اروپا.
تا سال ۱۳۲۰، ارتش ایران دارای بیش از ۸۰۰ توپخانه، ۸۰۰۰ مسلسل و ۵۰۰ هزار فقره تفنگ بود که با مقایسه با سال های قبل پیشرفت چشمگیری داشت. جالب توجه اینکه مقداری از این تجهیزات در داخل ایران تولید می شد. همچنین دولت مقدار متنابهی توپ و تانگ از خارج خریداری کرد، از جمله با شروع تهاجم انگلیس و شوروی، در جنگ جهانی دوم و اشغال ایران در سال ۱۳۲۰، نیروی زمینی ارتش ۲۰۰ فروند تانک داشت. مدرن ترین تانکهای موجود در ارتش ایران در آن زمان، تانکهای سبک ساخت چکسلواکی بود که به تفنگ ۳۷ میلی‌متری مجهز بودند. این پیشرفت در محافل نظامی و عمومی ایران بسیار مورد توجه قرار داشت؛ در کشور امنیت برقرار شده بود. ایران ۳۰۰ فروند تانک دیگر هم سفارش داده بود اما به دلیل تهاجم انگلیس و شوروی به ایران تحویل داده نشدند.
در سال ۱۳۰۰، نیروی دریایی ایران تنها شامل دو ناو بنام تخت جمشید و شوش از دوران ناصرالدین شاه بود که از رده خارج شده بودند. در دوران احمد شاه چهار ناو و یک مین روب خریداری شد و با این تجهیزات نیروی دریایی ایران در سال ۱۳۰۲، تأسیس گردید. ولی این نیرو قادر نبود عملیات نظامی دریایی مؤثری در خلیج فارس داشته باشد. در نتیجه مجلس ایران برای بهبود توان نیروی دریایی در فروردین ۱۳۰۷ طرح تأسیس و گسنرش نیروی دریایی ایران را تصویب کرد.
مستشاران نیروی دریایی ایتالیا در سال های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۲ برای مشاوره و آموزش به ایران آمدند. این مستشاران تا سال ۱۳۱۴ در ایران باقی ماندند و به مشاوره و آموزش پرسنل نظامی پرداختند. اولین کادر افسران نیروی دریایی آموزش دیده اروپایی در سال ۱۳۱۲، از ایتالیا و پس از دوران تحصیلی به ایران بازگشتند و به تدریج نیروی دریایی ناوهای ساخت ایتالیا (سه ناو ۹۵۰ تنی، چهار ناو کوچک ۳۳۰ تنی، سه ناوچه ۷۵ تنی) خریداری کرد. سه ناو بزرگ با نام گیلان، مازندران و آذربایجان به خدمت وارد شدند و بدین ترتیب نیروی دریایی با کارآئی بالا بوجود امد. تا هنگام جنگ جهانی دوم که انگلیس از جنوب و روسیه از شما به ایران حمله کردند ، ایران ناوهای دیگری هم خریداری کرده بود. چند ناوچه کوچک هم در پایگاه دریایی ارتش در بندر انذلی استقرار داشت که با حمله روسها از بین رفتند.
با کوشش نخست وزیر وقت ایران؛ رضاخان سردار سپه، در سال ۱۳۰۳ نیروی هوایی شاهنشاهی ایران را نیز تأسیس نمود. نیروی هوایی در دوره سلطنت محمدرضا شاه، توسعه بسیارچشمگیری داشت. اولین گروه خلبانان این نیرو در ۶ اسفند ۱۳۰۳ (۲۵ فوریه ۱۹۲۵ میلادی) آموزش دیده و آماده عملیات شدند. نخستین ایرانی که موفق به طی دوره خلبانی و پرواز با هواپیما گردید، کلنل محمدتقی خان پسیان بود که در سال ۱۲۹۹ در آلمان آموزش دیده بود.
اولین هواپیماهای جنگنده مهم ایران هواپیماهای اف-۴ (۲۲۵ فروند) که در سال ۱۳۴۹ (۱۹۷۰ میلادی) از امریکا خریداری شدند، سپس در سال ۱۳۵۰، هواپیماهای اف-۵ (۱۶۶ فروند) به ایران تحویل شدند و در سال ۱۳۵۶ (۱۹۷۹ میلادی) ۷۹ فروند جنگنده اف-۱۴ (تام کت) از آمریکا خریداری و به نیروی هوایی ارتش افزوده شد. این جنگنده ها در دوره پادشاهی محمد رضا شاه پهلوی خریداری شدند، و با داشتن خلبانان آموزش دیده و متبحر، ایران داری یک نیروی هوایی بسیار نیرومند در خاورمیانه شد. لازم است یادآور شویم خلبانان قهرمان ایران در جنگ ایران و عراق برعلیه ارتش عراق حماسه آفریدند.
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت محمد مصدق ، مجالس ایران فرمایشی بود و حکومت ایران به پادشاهی خودکامه مبدل شد. از آن پس تا انقلاب بهمن ۱۳۵۷ پادشاه ایران تصمیم گیرنده در همه زمینه های حاکمیت بود و سلطنت میکرد. میتوان گفت که علارغم نیات و اهداف توسعه طلبانه و پیشرو محمد رضا شاه، پیشرفت ارتش ایران با تصویب مجالس ملی نبود، و پایبندی به اصول مشروطه در حکومت نیز به محاق رفته بود. در دوران حاکمیت و پادشاهی محمد رضا شاه پهلوی ارتش ایران ملی نبود، اما توانسته بود که ساختار یک ارتش ملی را حفظ کند.
در این دوران تجهیزات نظامی ارتش بروز شد. هر سه نیرو زمینی-دریایی-هوایی، با افزایش بودجه نظامی بدلیل افزایش صادرات نفت، فرصت یافت تا با مدرن ترین تجهیزات نظامی خریداری شده از خارج مجهز شود. توپ و تانکهای مدرن، هواپیماهای مدرن مانند اف۴ ، اف ۵ ، و اف ۱۴ که به ان اشاره شد و ناوهای جنگی مدرن خریداری شده از انگلستان، آلمان و فرانسه. در پایان پادشاهی محمد رضا شاه پهلوی ناوهای «واسپرتورنیکرافت انگلیسی»، «ناوهای لاکمبتانت فرانسوی» بسیار پیشرفته از جمله تجهیزات نیروی دریایی ایران بودند. سفارشات ناوهای اسپروئنس و زیردریایی ها ی مدرن، هوورکرافتها، هلیکوپترها و هواپیماهای اف-۱۶ نیز از آمریکا سفارش داده شده بود. آیا این خرید ها با اجازه و تائید مجلس شورای ملی بود. باز هم جواب منفی است؟
ارتش ایران در اواخر سلطنت پادشاهان پهلوی یک ارتش مجهز به مدرن ترین تجهیزات نظامی جهانی بود، به نحوی که حفاظت و امنیت خلیج فارس و دریای عمان، در دوران ریاست جمهوری آمریکا، نیکسون، بعهده نیروی دریایی ایران واگذار گردید.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ ، ارتش ایران نتوانسته تجهیزات نظامی خود را بروز نماید؛ کسر بودجه ارتش نسبت به بودجه سپاه پاسداران و سیاست نگاه به شرق رژیم اسلامی توان نیروهای مسلح ارتش ایران را در سطح پایین نگاه داشته است. صنایع دفاعی ارتش کوشش کرده با مهندسی معکوس تجهیزات نظامی بومی بسازد و جایگزین نماید ولی متأسفانه علی الرغم پیشرفت تکنولوژی، ارتش ایران در مقایسه با پیشرفت ارتش کشورهای همسایه ایران هم بسیار عقب مانده است.
در پایان – ساختار فرماندهی و وظایف یک ارتش ملی را میتوان بطور خلاصه به شرح زیر تعریف کرد:
وظایف، تجهیزات، امکانات و توان دفاعی یک ارتش ملی باید از طرف مجلس شورای ملی و با توجه به قانون اساسی کشور تصویب و ابلاغ شود. میتوان در مورد ارتش ملی آینده ایران در مقایسه با ارتش کشورهای دمکراتیک دنیا مانند آمریکا، انگلستان، اسرائیل و هند، الگویی ارایه داد. این الگو باید توسط نظامیان و همچنین متخصصین نظامی و غیرنظامی با توجه به موقعیت استراتژیک ایران و همسایگان کشور بررسی، طرخ و پیشنهاد شود.
لازم است توجه داشته باشیم، ارتش ملی کشور از بطن ملت بر میخیزد و متعلق به ملت آن کشور است و لازم است در خدمت ملت انجام وظیفه کند. در حال حاضر ارکان ارتش ایران شامل چهار نیروی زمینی، دریائی، هوائی و پدافند هوائی است. پس از انقلاب اسلامی هم ارتش ساختار یک ارتش ملی را حفظ کرده است.
بطور خلاصه وظایف اصولی ارتش ملی ایران بعد از عبور از رژیم اسلامی عبارت از:
الف- پاسداری و تعهد به اصول قانون اساسی و استقلال کشور.
ب- حفاظت از مرزهای کشور، دفاع از تمامیت ارضی ، جان و مال مردم ، و دفاع از حاکمیت ملی در هنگام تجاوز نیروهای نظامی خارجی.
ج- کمک رسانی به مردم در هنگام بروز رویداد های اضطراری طبیعی مانند سیل، زلزله، طوفان، آتش سوزی های بزرگ ، آتشفشان، بیماریهای واگیر و مشابه آن بنا بر درخواست دولت.
بنیاد میراث پاسارگاد