رابطه بین سخن گفتن و نوشتن، یا رابطه زبان و خط را می توان از جهات مختلفی مورد توجه فرار داد. اما این موضوع درباره زبان فارسی ما را با پدیده ای روبرو می کند که کمتر مورد تعمق قرار گرفته و من می کوشم در این مطلب به کوتاهی نکاتی را در این باره مطرح کنم.
- نخست به این توجه کنیم که برخی زبان‌ها را با الفباهای مختلف می نویسند، مثلاً زبان صربی با دو الفبای لاتین و سیریلیک نوشته می‌شود، و ژاپنی زبان ها از دو خط کانجی و کانا استفاده می‌کند. در طول زمان «زبان یگانهء فارسی» را هم با «خط های مختلف» نوشته اند. مثلاً یهودیان ایران به فارسی سخن می گفتند اما هنگام نوشتن اغلب از خط عبری استفاده می کردند. یا در تاجیکستانی که زمانی جزئی از اتحاد جماهیر شوروی محسوب می شد و خط رسمی و سراسری این اتحادیه «سیریلیک» بود، زبان مردمان فارسی بود اما برای نوشتن، بخاطر آموزش های مدرسه ای، آن را به خط سیریلیک می نوشتند. تحقیقی اندک می تواند نشان دهد که در بسیاری از نقاط مختلف اُسیا مردمان همچنان به زبان فارسی حرف می زنند اما، هنگام مکتوب کردن سخن خود، از سیستم های مختلف خط .و نوشتن استفاده می کنند.
- در مقابل، می دانیم که مردمان مناطق مختلف اروپا دارای زبان های متعددی (مثل آلمانی، انگلیسی، فرانسه، ایتالیائی، اسپانیائی و…) هستند اما همگی از یک خط واحد، که لاتین باشد، استفاده می کنند. حتی این «خط واحد» دارای تاریخ واحدی از تحول هم هست. مثلاً می دانیم که
ریشهٔ الفبائی که «لاتین» خوانده می شود به دوران امپراتوری روم بازمی‌گردد. با گسترش روم، زبان لاتین به زبان غالب تبدیل شد و خط آن در سراسر اروپا رواج یافت. حتی پس از سقوط روم، لاتین به زبان دین، آموزش و مدیریت تبدیل شد و تأثیر عمیقی بر زبان‌های اروپایی مدرن گذاشت. در عین حال اگرچه برخی زبان‌های اروپایی (مانند یونانی و روسی) از خط های متفاوتی استفاده می‌کنند، اما همچنان این خط ها به هم مرتبط هستند. الفبای یونانی بر خط لاتین تأثیر گذاشته و الفبای سیریلیک (که در زبان‌های روسی، بلغاری، صربی و غیره استفاده می‌شود) در قرن نهم میلادی از طریق توسعهء حروف یونانی شکل گرفته است.
- بدین ترتیب ما با دو پدیدهء وارونهء هم روبرو هستیم: در نقاط وسیعی از آسیا زبان رایج فارسی است اما این زبان با خط های مختلفی که چندان بهم ربطی ندارند نوشته می شود، در حالیکه در اروپا (و البته امریکا و استرالیا و زلاند نو) زبان ها متعددند اما خط یکی است.
- اگر به دلایل اینکه در زبان های اروپائی خط یکی است توجه کنیم می توایم الگوئی بسازیم که به کمک آن می شود به درک اینکه چرا زبان فارسی با سیستم های نگارشی مختلف و نامربوط بهم نوشته می شود پی ببریم. دلایلی که در اروپا (و سپس سایر نقاط اروپائی نشین دنیا) خط واحدی مورد استفاده قرار می گیرد را معمولا در این واقعیت ها جستجو می کنند:
الف: گسترش فرهنگی و دینی مسیحیت، به‌ویژه از طریق کلیسای کاتولیک در اروپای غربی نقش مهمی در گسترش الفبای لاتین داشته است. همانگونه که مسیحیت ارتدوکس شرقی باعث گسترش الفبای سیریلیک در اروپای شرقی شده است و چنانکه دیدم این خط نیز با خط لاتین خویشاوندی دارد.
ب: اختراع دستگاه چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ در قرن پانزدهم میلادی باعث استانداردسازی نوشتار در سراسر اروپا شد. این فناوری به تثبیت الفبای لاتین کمک کرد و آن را به الفبای غالب در آموزش و ارتباطات تبدیل کرد.
پ: زبان‌های اروپایی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، به دلیل گسترش استعمار، در سطح جهانی غالب شدند و این امر به تثبیت و حفظ سیستم نوشتاری یکپارچه در مناطق مختلف کمک کرد.
- حال اگر همین الگوی سه وجهی را در مورد زبان فارسی بکار ببریم در می یابیم که مستقر شدن اسلام بر ایران (وسایر نقاط خاورمیانه و شمال افریقا) مهمترین عاملی بوده است که باعث شده تا زبان فارسی ایتدا به خط عربی نوشته شود و چون این خط وارداتی و نیز بیگانه با منطق و طبیعت زبان فارسی زبان بوده (و این امر را بررسی ساختار نظمی عربی در کلام فارسی بخوبی نشان می دهد) و سپس با سیستم های نوشتاری حکومت های تمامیت خواه نوشته می شده نتوانسته است شکل واحدی برای نوشتن زبان فارسی را ممکن کند. همچنین ایرانیان که زمانی از هند تا مصر را زیر تسلط خود داشتند، در عصر استعمار دارای کمترین قدرت سیاسی بودند و مرتبا مناطقی را از دست می دادند. یعنی اگر استعمار باعث شد که خط لاتین گسترده شود، ایران خطی خودساخته نداشت تا زبان فارسی را همراهی کند.
- توجه کنیم که خط عربی که بر زبان فارسی مسلط شد خط ناکارآمدی است که به رابطه زبان و خط بر می گردد. رابطهٔ بین نوشتار و زبان رابطه ای بسار پیچیده است. بخصوص که نوشتار ابزاری برای نمایش زبان گفتاری است، اما این دو یکسان نیستند. در اینجا می توان به چگونگی ارتباط آنها اشاره کوتاهی داشت:
الف: نوشتار یک سامانهٔ دیداری است که زبان را با استفاده از نمادها (حروف، کاراکترها یا لوگوگرام‌ها) رمزگذاری می‌کند. «زبان گفتاری» به‌طور طبیعی در جوامع انسانی وجود دارد، اما نوشتار یک اختراع انسانی است که بعدها برای ثبت و انتقال زبان به وجود آمد. و حقیقت اینکه بسیاری از زبان‌ها برای قرن‌ها بدون نوشتار وجود داشتند و برخی هنوز هم بدون نوشتار هستند. مجموعاً می توان گفت که زبان کنشی «گفتاری» است، در حالیکه نوشتار یک سامانهٔ ثانویه است که برای نمایش آن طراحی شده است.
پ: نتیجه اینکه نوشتار همیشه بازتاب دقیقی از گفتار نیست اما این ناهمراهی در خط عربی، بخصوص خطی که پس از آمدن ماشین چاپ به مشرق زمین بکار رفته، بشدت چشم گیر است. مثلاً، در کاربرد این خط تمایل بر این است که، از میان شش حرف صدادار؛ شکل نوشتاری سه تای آنها (اُ، اِ، اُ) اغلب نوشته نشود. مثلا وقتی واژهء «ملک» نوشته می شود امکان اینکه آن را مِلک، مُلک و یا مَلَک بخوانیم وجود دارد و تنها از طریق توجه به متن است که می توانیم تلفظ درست واژه را دریابیم. یعنی خط که باید متن را بسازد خود بوسیلهء متن خوانا می شود.
پ: به همین دلیل است که از قبل از انقلاب مشروطه برخی از اندیشمندان (مثل میرزا آقاخان کرمانی) یکی از علل عقب ماندگی مسلمانان و بخصوص ایرانیان را وجود و تأثیر خط عربی دانسته اند و حتی برخی (از خود میرزا گرفته تا سعید نفیسی) پیشنهاد کرده اند که زبان فارسی را هم به خط لاتین بنویسیم. یعنی همان کاری که آتاتورک در ترکیه برای زبان ترکی انجام داد و خط لاتین را (البته با تغییراتی) جانشین خط عربی کرد. اما این موضوعی است که جای پرداختن به آن در این مطلب نیست.
- مجموعاً می توان دید که یکی از سوء تفاهم های رایج در این مورد ناشی از عدم توجه به این موضوع است که زبان و خط دو پدیدهء جداگانه اند و نباید تنوع در نوشتار را نشانی از تنوع زبانی گرفت. با این عینک که به زبان فارسی نگریسته شود یکباره جهان کهنی که در آن زبان واحد فارسی حکمروا بود از دل سوء تفاهم ها سر بر می کشد و در می یابیم که هنوز هم زبان فارسی یکی از گسترده ترین زبان های دنیای شرق است.
18 اسفند 1403 – 8 مارس 2025
مارچ ۲۰۲۵ – سال بزرگداشت زبان فارسی
بنیاد میراث پاسارگاد