ارگ علیشاه (ارگ تبریز) قدیمی ترین ارگ شما غرب ایران

علی زمانی (دی ماه 1401)

ارگ علیشاه تبریز یا ارگ تبریز، یکی از جاهای دیدنی تبریز است که در خیابان امام دیار اولین های ایران واقع شده و از مقصدهای تاریخی توریستی این شهر جذاب به شمار می رود. قدیمی ترین ارگ شمال غرب کشور که از معروف ترین نمونه های معماری عصر ایلخانان نیز محسوب می شود. در این گفتار اقامت ۲۴، با تاریخچه ساخت ارگ علیشاه تبریز، معماری ارگ ، مسیر دسترسی و مناطق دیدنی اطرافش آشنا می شویم.

تاریخچه ارگ علیشاه تبریز  

در تبریز اما تاریخ پر فراز و نشیبی را تجربه کرده است. ارگ علیشاه در تبریز ، از نماد های تاریخی و معروف شهر تبریز است. تبریز، پایتخت مشروطه خواهی ملت ایران و سرزمین اولین‌ های ایران، از شهر های تاریخ ساز در  قرون معاصر بوده و این ارگ، بخشی از تاریخ این مرز و بوم را روایت می کند. با بازدید از ارگ علیشاه، سفری به تاریخ خواهیم داشت. قدمت ارگ علیشاه تبریز بیش از ۷۰۰ سال است که در ادامه به مرور تاریخچه آن در عصر ایلخانان، قاجار، پهلوی اول و دوم و زمان حال اشاره می کنیم.

عصر ایلخانان

قدمت قلعه ارگ علیشاه به عصر ایلخانی باز می گردد. امروزه صرفا بازمانده های ایوان جنوبی سازه اصلی ارگ علی شاه که ۳۳ متر ارتفاع دارد، باقی مانده و بقیه سازه، در طول دوران های سخت ایران زمین، تخریب شده است. همین مقدار بنایی که از سازه اصلی ارگ علیشاه به یادگار مانده است، مثل ارگ بم و تخت جمشید، بخشی از تمدن باشکوه ایران زمین را جلوه گری می کند. تخریب ارگ علیشاه تبریز به رقص زمین و بی مبالاتی انسان های عصر ایلخانی تا پهلوی و امروز، ما را از یکی از منحصر به فرد ترین آثار معماری تبریز در هفت قرن اخیر ، محروم کرد.

پس اگر به تماشای ارگ علی شاه تبریز رفتید، انتظار تماشای یک کاخ باشکوه و چند طبقه را نداشته باشید. روایت های گوناگونی درباره احداث این سازه عظیم در کتب تاریخی یافت شده است. برخی آن را به دستور تاج الدین علیشاه گیلانی که وزیر سلطان محمد خدا بنده الجایتو بود دانستند که قصدش، احداث مسجدی بزرگ بود. ارگ علیشاه ارتفاع ۲۶ متری دارد که در میان آثار به جا مانده از عصر ایلخانی تا صفوی در تبریز بی نظیر است.

در زمان سلطنت هشتمین پادشاه ایلخانی که پادشاهی مقتدر بود، بنا شد. ۲ فرد باهوش، همزمان با هم به مقام وزارت در درباره محمد خدا بنده به قدرت رسیدند که برای جلب نظر حداکثری سلطان مقتدر و ثبت نام خود در تاریخ، کارهای بسیاری انجام دادند. یکی خواجه رشید الدین، از شخصیت های علمی عصر ایلخانی و دیگری خواجه علیشاه گیلانی است که تاجری مطرح بود.

به هر حال در بازه زمانی ۶۹۴ تا ۷۱۷ هجری خورشیدی، علیشاه دستور احداث بنایی را داد که پیش از ان چنین بنایی در ایران ساخته نشده بود. در آن روزگار، ارگ تبریز آذربایجان شرقی از هر نقطه شهر دیده می شد. داخل ارگ علیشاه، هلالی دیده می شود. هلالش، بزرگ تر از ایوان مدائن بود.

اگر شما هم می خواهید بدانید که ارگ علیشاه توسط کی ساخته شده، باید اشاره کنیم که استاد فلکی تبریزی، معمار برجسته دوره ایلخانی، طراحی و ساخت این بنا را بر عهده گرفت. گفته شده که در اوایل ساخت بنا، بخشی از گنبد و سقف فروریخت. پس از آن با مرگ خواجه رشید الدین، علیشاه، انگیزی ای برای پایان کار  مسجد نداشت.

در جای دیگر می خوانیم که هدف ساخت ارگ علیشاه تبریز، احداث یک آرامگاه بزرگ بوده است. خلاصه مثل بسیاری از اتفاقات تاریخی، روایت های گوناگون از آن امروزه در دسترس ما قرار دارد. این ارگ، بلندترین بنای آجری شهر تبریز است.

ابعاد ارگ علیشاه بخشی از تاریخ و معماری خیره کننده اش را به تصویر می کشد. عرض دهانه ارگ، ۳۰ متر است. دیواره هایی به عرض بیش از ۱۰ متر از دیگر مشخصات ارگ علیشاه تبریز است. مهم ترین ویژگی ارگ علیشاه شهر تبریز با نام های طاق علیشاه، مسجد علیشاه، ارگ تبریز و یا ارک علیشاه نیز شناخته می شود، طاق بزرگ آن بوده که عرضش، از طاق کسری نیز بیش تر است.

این سازه تاریخی معظم، سنه ۱۳۱۰ هجری خورشیدی، در فهرست آثار ملی  ایران ثبت گردید تا امروزه، ما امانتدار یک میراث پر افتخار از معماری ایرانی باشیم.

عصر قاجار

درباره ارگ تبریز در عصر حجر، اطلاعات چندانی در دست نیست. وقتی کتب تاریخی را مطالعه می کنیم و روزگار ارگ را در سده های اخیر به نظاره  می نشینیم، به اطلاعات محدودی درباره آن در عصر قاجار دسترسی پیدا کرده اما آن هم کافی نیست. گفته شده که در سنه ۱۱۹۴ هجری قمری، زلزله سهمگینی در ایران به وقوع پیوسته و تبریز را می لرزاند و شهر با خاک یکسان می شود. چند بنای محدود مثل مسجد کبود و ایوان جنوبی مسجد ارگ که مقاوم بوده باقی می ماند.

سی سال پس از این رخداد، در پی جنگ های ایران و روس در تبریز، ارگ علیشاه به دلیل موقعیت مکانی مهم اش، به محل ذخیره مهمات ارتش ایران در تبریز تبدیل شده و خندقی نیز در بخش جنوبی ایوان ارگ به دستور عباس میرزا (ولیعهد خوش نام فتحعلی شاه) احداث می شود. در عصر قجر است که سازه علیشاه، به نام ارگ علیشاه مطرح می شود.

جاذبه ارگ علیشاه، کارکرد نظامی خود را حتی پس از جنگ های ایران و روس نیز حفظ  کرده و در پی دومین حمله روسیه به ایران قاجاری و حتی پس از انقلاب مشروطه، دژی محکم برای حفاظت تبریزی ها از خود در برابر حملات دشمنان به شمار می رفت. در یکی از حملات به تبریز، توپ بزرگی بر بالای ارگ انتقال یافت تا مواضع دفاعی را تقویت کند. موضوعی که سبب شد تا این سازه، به یک سازه دفاعی و تهاجمی تبدیل شده و همین موضوع، مسیر تخریب آن را تسهیل کرد.

گردشگر مطرح فرانسوی در جریان سفر خود به ایران، از این ارگ به عنوان بازار اسلحه سازان و اسلحه فروشان یاد می کند. جهانگیر میرزا قاجار در کتاب تاریخ نو گفته که ژنرال ارسطوف روس، بعد از اشغال تبریز، قوای روسیه تزاری را در ارگ مستقر نمود.

پس از پایان جنگ های ایران و روس، سازه هایی در محوطه ارگ فعلی احداث شد. برج و بارو هایی نیز در پایان قاجار به آن اضافه شد و پادگان اصلی شهر شد .در محوطه پیرامونی ارگ، عمارت هایی چون: مدرسه نجات، عمارت کلاه فرنگی و سالن تئاتر شیر و خورشید نیز وجود داشت.

دوران معاصر

در عصر پهلوی، این ارگ در فهرست نخستین آثاری قرار گرفت که ثبت ملی شد. کاربری نظامی آن تمام شد و الحاق عصر قجری ارگ نیز تخریب گردید. پارک باغ ملت در محوطه جنوبی ارگ، از اواسط سال ۱۳۵۳ تا پیروزی انقلاب اسلامی، به مجموعه اضافه گردید. محمد رضا پهلوی، آخرین شاه ایران، پارکی به ارگ اضافه نمود.

در اوایل انقلاب، محوطه پیرامونی ارگ، محل تجمع مردم مسلمان تبریز بود و مصلی موقتی شهر به شمار  می آمد. سال شصت بود که برای ساخت مصلی تبریز، دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ به همراه پلکانی که در عصر حجر به مجموعه اضافه شده بود، با مواد منفجره تخریب و در سال هفتاد و شش، خاکبرداری عمیقی در دیواره شرقی صورت گرفت که ساره تهدید شد.

در دهه هشتاد و نود شمسی، سازمان میراث فرهنگی وقت، باقیمانده نشانه های مربوط به ساخت و ساز عصر قجری ارگ را پاک نمود و بخشی از این سازه عظیم تاریخی نیز به دلیل کم توجهی مسئولان وقت، تخریب شد. آنچه امروز باقی است، ایوان و ۲ دیواره کناری است که در عکس ها مشاهده می کنید.

کشف سفال های دوران عصر آهن در ارگ علیشاه تبریز در سال ۱۳۹۵، قلب تپنده تاریخ تبریز را در کانون توجه باستان شناسان ایران قرار داد. پروژه نورپردازی بنای تاریخی، توسط سازمان فضای سبز شهرداری و با همکاری سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی انجام می شود که امیدواریم آسیبی به معماری بنا وارد نکند.

بر اساس کشفیات باستان شناسان در سال های اخیر در محوطه این بنا، سفال های شکسته و خرد شدۀ دوران تمدن اسلامی (ایلخانی تا قاجار) و ۲ قطعه سفال شکستۀ عصر آهن و ۲ قطعه سکۀ تاریخی که نیازمند مرمت و پاکسازی بودند،’ از آثار به دست آمده در ارگ علیشاه بوده است. کشف سیستم آبرسانی از ۲ کانال، یک حوضچه فشار شکن و چند تنبوشه سفالی نیز از دیگر یافته های باستان شناسی در دهه نود شمسی از محوطه ارگ تبریز است.

این باستان شناس همچنین به کشف بخشی از یک گور با تدفین ثانویه و دیوار چینه ای به لحاظ روابط لایه نگاری با قدمت بیش از ۲۰۰ سال اشاره کرده بودند.

معماری ارگ علیشاه تبریز

معرفی ارگ علیشاه بدون بررسی معماری آن، بی ارزش است. ارگ علیشاه تبریز، مسیر پر فراز و نشیبی را در روزگار خود سپری کرده  است. این سازه، آجری است و ارگ علیشاه پلان U شکل دارد. یعنی وقتی از بالا به این ارگ بسیار زیبای تاریخی نگاه می کنید پلان ارگ تبریز شبیه به حرف U انگلیسی است.

ارگ علیشاه در شهر تبریز به شیوه معماری آذری احداث گردیده و مصالح بسیار با دوامی در ساخت عمارت، به کار رفته که آهک و ساروج از ان جمله است. معماری ارگ علیشاه تبریز برای دانشجویان هنر و معماری، نکات نغز آموختنی دارد.

آنچه امروزه از بنای قدیمی ارگ علیشاه در تبریز برای مردمان روزگار ما به یادگار مانده است، دیواره های سه گانه بلند است. این بخش، کارکرد شیستان داشته و عنصر اصلی مسجد علیشاه به شمار می رود. احتمالا در زمان معماری اولیه بنا، حداکثر ۶۵ متر ارتفاع داشته است. محراب ارگ علیشاه، ۳۰ متر ارتفاع داشته و از نمونه های کم نظیر در معماری ایرانی به شمار می آید.

گفته شده که بنا ارگ تبریز ، بخش مسقفی داشته و سقف مسجد جامع علیشاه بود. ایوان طاق پوش و طاق استوانه های عظیم را می پوشانده است. هم چنین در میان آجر های انتهایی دیوار های شرقی و غربی ارگ امروزی، نشانی از یک شکاف دیده می شود که در این شکاف، اثری از قفل و بست نیست. ممکن است بیان گر این واقعیت باشد که در معماری اولیه بنا، ۲ بنای شمالی و جنوبی ساخته شده و معمار می کوشیده تا این دو سازه را به هم وصل کند.

در جریان تاریخ جنگ های ایران و روس، سوراخ هایی برای تیر اندازی و قرارگیری توپ بر بالای ارگ تبریز (علیشاه) تعبیه شده و شکل بنا را تغییر داد. البته بلای زلزله خیز بودن ایران و تبریز را هم نباید در تسریع و تسهیل تخریب بنا، نادیده پنداشت.

در ۳ دیواری که امروز از ارگ دیدنی تبریز بر جای مانده، اصلاحات بسیاری انجام  شده و چون این دیوارها در زمان احداث بنا، توسط طاق های متعدد به هم قفل شده است، این امر سبب شده تا دیوار ها ارگ شهر تبریز تا به امروز دوام آورند. به هر حال به قول شاعر شیرین سخن: بناهای آباد، گردد خراب، ز باران و از تابش آفتاب.

امروزه به منظور حفاظت از این بنای تاریخی تبریزی ها، تخته های چوبی به کار برده شده که برخی از ان ها از سازه ارگ بیرون زده اند و قدمتی ۷۰۰ ساله دارند. اما علت پوسیده نشدن چوب ها چیست؟ معمار بنا، چوب ها را درون روغن حیوانی جوشانده و یک سال نگهداری  کرد تا پوسیده نشود.

از چوب ها در ارگ تبریز به ۲ دلیل در احداث این عمارت تاریخی استفاده شد. یکی تزیین دیوار های مسجد تا شکلی برجسته به آن داده شود. دیگری، استفاده از چوب ها برای ساخت دیوار سازه تا دیوارها، ۱۰ تا ۱۵ سانتی متر، جلوتر احداث شوند. به کار بردن چوب و تخته در احداث بنا، سبب سبک تر شدن سازه به دلیل استفاده از مصالح سبک است و انعطاف پذیری بیش تری به بنا داده و آن را در برابر تنش های شدید، مقاوم می کند. دیوار های این سازه تا ۷ متر درون زمین رفته است.

راز ارگ علیشاه تبریز

گفته شده ، این بنا که ۳۰ متر عرض و ۲۶ متر ارتفاع دارد با مخلوط کردن زرده تخم مرغ، آهک و خاک ساخته شده و استحکام بی نظیرش به خاطر این مصالح است. هنوز ساخت این بنای مرتفع در زمانی که حداکثر ارتفاع ساختمان ها ۵ متر بود در هاله ای از ابهام باقی مانده و جالب این که این بنا با آجرهای کوچکی در ۲۱ سال ساخته شده است.

محراب ارگ علیشاه تبریز

از جمله بخش های دیدنی ارگ تبریز، محراب ارگ است که به حالت سرداب یا سردابه ای بوده که مسقف بوده و بعدا تخریب شد. در زمان احداث محراب ارگ، از طاق های گوناگونی شامل طاق های چهار گانه  در پایین و یک طاق در بالا استفاده شده و معمار قصد داشته با این کار، همت خود را به رخ بینندگان و میراث داران بکشاند.

ارگ علیشاه یا مسجد علیشاه؟

اختلاف نظر درباره فلسفه ساخت ارگ معروف تبریز، این بنای تاریخی ایلخانی، بسیار است. مشخص نیست هدف ساخت، احداث مسجد بوده یا آرامگاه. برخی اعتقاد دارند که ارگ علیشاه همان مسجد جامع علیشاه است. برخی کتب تاریخی بر این موضوع اشاره دارند که این سازه، یک آرامگاه به شمار می رود.

چرا که سازه ارگ تبریز برای علیشاه و پس از مرگ او احداث شد و یا ابوسعید ، پادشاه پس از خدا بنده (نهمین پادشاه ایلخانی)، در این مکان مدفون است. ۲ شاه قبلی ایلخانی، الجایتو که قبرش در گنبد معظم آجری سلطانیه و غازان که قبرش در برج غازانیه است، آرامگاه های مخصوص خود داشتند. خلاصه ارگ علیشاه با مسجد علیشاه تبریزی ها نسبتی ندارد.

در هر حال، ارگ علیشاه جاذبه گردشگری منحصر به فرد به جا مانده از صدها سال پیش، نیازمند توجه و دقت مردمان روزگار قرن بیست و یکم دارد.

ارگ علیشاه کجاست؟

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه تبریز با خودرو شخصی دارید، هر  جای دیار اولین های ایران که تشریف دارید، عازم میدان ساعت و خیابان امام شوید. ارگ بلند این دیار، از دور، خودنمایی می کند. البته پارک خودرو در کوچه های اطراف توصیه می شود.

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه با وسایل نقلیه عمومی دارید، اتوبوس های BRT شهر تبریز را در نظر داشته باشید. وسیله راحت برای عزیمت بوده و بایستی در ایستگاه بی آر تی شریعتی یا میدان ساعت، از اتوبوس پیاده شوید. از این دو ایستگاه، سازه ارگ، خودنمایی میکند. البته خطوط فرعی اتوبوسرانی نیز در خیابان آیت الله طالقانی، شما را از سمت راست ارگ، وارد محوطه خواهد کرد.

اگر قصد عزیمت به ارگ علیشاه با مترو تبریز دارید، از خط ۱ استفاده کرده و در نزدیک ترین ایستگاه که ایستگاه شهید محققی است، از قطار پیاده شده و با چند دقیقه پیاده روی به محوطه ارگ می رسید.

برگرفته از:

https://www.eghamat24.com/blog/26979/tabriz-arg-e-alishah

 

 نگذاریم نماد مقاومت تبریز را نابود کنند ـ شکوه میرزادگی 

این روزها فرهنگ دوستان تبریز خواب راحت ندارند. صدای ناله های «ارگ تبریز»*، یکی از مهمترین و عزیزترین آثار تاریخی شهرشان به وضوح به گوش می رسد. باز حکومت، شبانه، به جان اثری تاریخی افتاده، تا دور از چشم مردم «خواب زده» آن  را نابود کند. اما بسیاری از مردم تبریز بیدار و نگران اند. آن ها صدای حرکت بولدوزر ها را در اطراف ارگ تبریز می شنوند و ضربات سختی را که بر پیکر نماد مقاومت شهرشان فرود می آید حس می کنند.

این چندمین بار است که در دوران جمهوری اسلامی حکومت قصد ویران کردن ارگ تبریز را داشته است.

دو سال پس از انقلاب (1360) به دستور امام جمعه و استاندار وقت تبریز، عده ای با بولدوزر و مواد منفجره ریختند به محوطه ی ارگ تبریز، تا آنجا را، به قول خودشان، به یک مصلی برای برگزاری نماز جمعه تبدیل کنند. 25 کیلو گرم ت.ان. تی، بخش هایی از این بنا را از بین برد اما قبل از تمام شدن کار واکنش سریع مردمان در سراسر ایران و به ويژه تبریز آن ها را متوقف کرد. اما در عوض ارگ نیمه ویرانه را به دست باد و باران سپردند تا خود به خود ویران شود.

شانزده سال بعد یعنی در سال 1376 جماعتی دیگر از حکومتی ها دوباره طرح مصلی را پیش کشیدند و در حریم بنا اقدام به خاکبرداری عمیق کردند. با این کار بازمانده زیرساخت ارگ تبریز نیز نابود  شد. باز به خاطر سر و صدای مردم دست نگاهداشتند.

ده سال بعد، یعنی در سال 1386 باز «مصلی سازی» شان شروع شد. و این بار سر و صدا و اعتراض مردم تبریز سبب شد که اکبر اعلمی، نماینده مجلس اسلامی وقت تبریز، جرأت کرد در جلسه علنی مجلس به این اقدامات اعتراض کند. ديگر باره کار به رسانه ها (که با همه ی بگیر و ببندها هنوز خفه نشده بودند) کشیده شد و عاقبت خود حکومتی ها وعده دادند که دستوردهنده را پیدا کنند!

مطابق رسم معمولِ جمهوری اسلامی «کی بود، کی بود، من نبودم» ها شروع شد. رییس میراث فرهنگی، وزیر ارشاد، رییس امنیت ملی مجلس، و دیگرانی چند تقصیر را به گردن یکدیگر انداختند و بالاخره روند ویرانگری متوقف و بنای نیمه ویرانه به حال خود رها شد و ارگ زخمی همچنان زیبا و مقاوم به زندگی ادامه داد و حضورش همچنان موجب دلگرمی مردم تبریز بود.

 اما اکنون ويرانگران به اهریمن تاریکی متوسل شده و می کوشند تا شب ها بتوانند این بنا را بی سر و صدا ویران کنند و، اگرچه خوشبختانه و متقابلاً دوستداران میراث فرهنگی هم اعتراض هایشان را شروع کرده اند اما معلوم نیست که وضعیت این اثر تاریخی به کجا خواهد انجاميد.

به راستی هم اين نکته روشن نیست که حکومت چه اصراری دارد ارگ تبریز را ویران کند. آیا به اين خاطر که نامش «نماد مقاومت و ایستادگی ست»؟، و از آنجا بود که سران انقلاب مشروطیت برخاستند و توانستند بر مشروعه خواهان پیروز شوند؟ یا به این خاطر که بهترین نقطه شهر را به یک پایگاه مذهبی ببهوده ی دیگر تبدیل کنند و  وابستگان حکومتی هم دور و برش آپارتمان سازی راه بیندازند؟ برایشان هم مهم نباشد که این مصلی نيز، مثل صدها مسجد و امامزاده و  مصلایی که ساخته اند کسی را مشتاق نماز خواندن نکند؟ مگر خودشان دایم نمی گویند که: «کسی دیگر به مساجد نمی رود» و یا «مساجد بی رنگ شده اند»؟

هر چه که هست، اگر مردمان سراسر ایران علیه این ویرانگری اقدامی نکنند، باید منتظر فردایی باشند که بناهای تاریخی دیگر شهرها نیز یکی یکی از جا کنده شوند و آنگاه، در چشم بهم زدنی، ایرانی خواهند داشت با هزاران مسجد و امامزاده و مصلی، و بی هیچ هویت و شناسنامه ای که رنگ و بوی ایرانی داشته باشد.

 بیست و سوم آگوست 2017

*ارگ تبریز، یا ارگ علیشاه، بنایی ست 700 ساله، یادگار ارزشمندی که از دوران های سخت تاریخی گذشته به دوران ما رسیده است. مردمان تبریز آن را نماد مقاومت می دانند، نمادی که همواره چون سنگری مستحکم و مقاوم برپا ایستاده بود. در زمان مشروطه و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی سنگری امن برای مبارزان مشروطه‌خواه بود و باعث تقویت مواضع نیروهای ستارخان و باقرخان در برابر شلیک توپخانه محمدعلی شاه قاجار شد. هنوز جای گلوله‌های توپ که یادگار مبارزه آزادی‌خواهان بااستبداد است روی دیوارهای ارگ ديدنی است. پس از مشروطه نیز مردم تبریز به مقابله با تهاجم ارتش روس برخاستند و مانند گذشته ارگ علیشاه پایگاهی مستحکم برای مدافعان بود. آن‌ها توپی را در بالای ارگ برای دفاع از مواضع خود قرار داده بودند. در سال 1290 خورشیدی با سقوط تبریز و اشغال آن، نیروهای روس دیوار ارگ را به توپ بستند.

            این بنا در دی ماه سال 1310 خورشیدی (در زمان رضاشاه) جزو آثار ملی ایران شناخته شد و به ثبت رسید. قبل از انقلاب نیز برای بار دیگر نقشه حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی جدیدی برای آن ریخته شد و به تصویب رسید.

            علاوه بر اهمیت تاریخی ارگ تبریز این بنا به عنوان یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران شناخته می شود. این بنا به دستور «تاج الدین علیشاه گیلانی» ساخته شد. معمار آن «فلکی تبریزی»، از اساتید یک نوع معماری برگرفته از دوران ساسانیان و ایلخانیان بود. به همین خاطر برخی آن را «تاق کسری دوم»ایران می دانند.

            این بنای عظیم در بیشتر سفرنامه‌ها و نیز توسط مورخانی مانند ابن‌بطوطه، بدرالدین محمودالعینی، حمد الله مستوفی و …. توصیف شده است. از اطلاعات و توصیف‌های ذکر شده در کتاب‌ها و اسناد می‌توان دریافت که این بنا با ستون های مرمر، کتیبه ها، و گچ بری ها در زمان خود زیبایی و عظمت خاصی داشته است.

http://isdmovement.com/2017/0817/082517/082517.Shokooh-Mirzadegi-Lets-stop-the-destruction-of-a-asymbol-of-resistance-in-Tabriz.htm

 

بنیاد میراث پاسارگاد