همایش مشروطیت: بنیاد میراث پاسارگاد
محمد جلالی چیمه ای: شاعر و نویسنده
پرسش بنیاد میراث پاسارگاد: آیا شعر مشروطه می تواند شعر امروز ایران هم باشد؟
پاسخ فشرده به این پرسش آنست که در اثر وقایع دهشتباری که در چهار دهۀ اخیر رخ دادند، ارزشها به یکباره وارونه شدند و دستاورد هایی که کمابیش در زمینه تجدد و قانون و عدالت و آزادی به دست آمده بودند، همه یکی پس از دیگری ویران ، مسخ یا از معنا تهی شدند، مشروطیت بارِ دیگر تسلیمِ مشروعه خواهان شد.
از این رو خواسته ها و آرمان های امروز ما ایرانیان همانهایی ست که در عصر مشروطه ، متفکران ، سیاستمداران بزرگ و البته شاعران در پی آن بودند و در پی آن بودند و برای آنها به قلم و قدم می کوشیدند.
می دانیم که در نبردی که حدود صد و بیست سال پیش میان اندیشه مشروعه خواهی و سنگ اندازی های خونین مشروعه وجود داشت ، مشروطه – اگرچه نا کامل و موقتی – سرانجام پیروز شد.
زیرا همچنان که دیدیم و می بینیم ، در روزگار ما کشور گرفتار آشوب و فتنۀ مشروعه خواهان جدیدی شد که همراهان ناهمگون و نا هم جنسی با خود داشتند.
ازین رو اتحاد نامقدسی بر ضد منافع تاریخی و ملی ایرانیان برای کسبِ قدرت به هر قیمت صورت گرفت که طیّ آن هرکسی « از ظنّ خود یارِ » به اصطلاح « انقلاب 1357 »بود!
طیّ این ماجرا های ویرانگر و خونین چنانکه می دانیم و می بینیم بار دیگر نیروهای واپس گرای سُنّتی که قدرت ویرانگرشان متّکی به جهل و خرافات انباشته شدۀ چندین قرنی بود ، با زور و نیرویی صد بار بیشتر بر نوگرایی و تجدد و آزادی خواهی و قانون طلبی و حق حاکمیّت مردم پیروز شد و ارزش های ارجمندی را به حاشیه راند و سرکوب کرد که همه آنها از آرمان ها وآرزوهای نویسندگان و شاعران بزرگ آن دوران محسوب می شدند .
جهنمی که هم اکنون 45 سال است ملّتِ ایران در آن می سوزد ، حاصلِ این پیروزی مشروعه خواهان و سنّت گرایانِ زورمندو هم پیمانان ناهمگون و نامتجانس و به ظاهر آشتی ناپذیر آنان در دوران ماست ، که می باید آنرا پیروزی جهل بر عقلانیت نامید!
در باره این که شاعران مشروطه چه می گفتند، اندکی بعد سخن خواهم گفت!
اما در اینجا لازم می دانم اشاره کوتاهی به این نکته داشته باشم که شعر مشروطه به چه مکتب ادبی و به چگونه جریان شعری تکیه داشت؟ و زبان گویا و تأثیر گذاری که به دست آورده بود، بر چه سنّت ادبی ای استوار بود؟
پیداست که پیچیدگی های عصر جدید و مسایل و مشکلات عظیمی که در اثر ظهورِ مدرنیته و برخورد جامعه سنّتی ما (که طی صدها سال تکان چندانی نخورده بود)، شاعران را نیازمند به زبان گویا و رسایی کرده بود که بتوانند به مضامین و درونمایه هایی بپردازند که نیاز های دوران تجدد را پاسخگو باشند و بتوانند پیام خود را به مردم منتقل کنند!
در اینجا اشاره به چگونگی پیدایش این زبان رسا و بلیغ برای بیان، توصیف و تشریح و ستایش ارزش های جدید که آرمان مشروطه خواهی بر آنها تکیه داشت ضروری ست:
تا پیش از اواخر دوران زندیه و اوایل قاجار، سبک هندی رواج داشت و زبان و شیوۀ شعری شاعران بزرگ کلاسیک که در سبک خراسانی و عراقی بیان می شدند، از رواج افتاده بود و قرن ها بود که دیگر شاعران بزرگی به جامعۀ فارسی زبان معرفی نکرده بود.
اما سبک هندی هرچند شاعرانِ بزرگی چون صائب و بیدل دهلوی داشت، اما به دلیل ویژگی های خاص خود – که جای بحثش در اینجا نیست – گرفتار مضمون یابی و نکته گویی های پیچیده و در خیلی جا ها غیر قابل فهم شده بود و بیشتر سروده های این سبک به معما شبیه شده بودند.
از این رو زبان شعر سبک هندی کمتر مناسب بیان مسایل روزمره و مضمون های اجتماعی و سیاسی بود.
چنین بود که شاعران بزرگ دوران اواخر زندیه و قاجار ، مراجعه به سبک خراسانی و عراقی را پیشنهاد و به تآثیر از شیوۀ بزرگانی همچون فردوسی خاقانی و منوچهری و فرخی و سعد سلمان و ناصرخسرو و البته سعدی و حافظ سرودن آغاز کردند.
در واقع با رجوع به بزرگان شعر کلاسیک، شیوۀ سرایش سبک خراسانی را بازآفرینی کردند.
این جهت گیری ادبی، اگرچه نگاه به شعر گذشته داشت و زبان و شیوۀ دوران طلایی شعر فارسی را سرمشق قرار می داد، انقلابی در زبان و شیوۀ بیان شعر فارسی ایجاد کرد.
زیرا مسیر سرایندگان شعر فارسی را از سبک هندی که دشوار فهم شده بود و توانایی بیان واقعیت های اجتماعی و سیاسی را نداشت به سوی بیان رسا و بلاغت شعری سرایندگان بزرگ پیشین تغییر داد.
با بازگشت به سبگ شعر خراسانی و عراقی، یعنی با مراجعه به دورانی که شاعران، زبانی رسا و قابل فهم داشتند و در همۀ زمینه ها به زیبا ترین شکل و بلیغ ترین سبک سخنوری میراث عظیمی از خود بر جای نهاده بودند، و زبان شاعرانۀ آنان هم در زمینه های توصیف طبیعت و گله و شکایت و بیان عشق و زیبایی و خطابه و اخلاقیان و اندرزها و حتی در بیان مسائل اجتماعی و گهگاه انتقاد سیاسی زبان شعر فارسی را ورزیده کرده بود و بیان شاعرانه روشن و صریح و بلیغ آنان را به اوج رسانده بود ، زمینه برای بازگشت به جویبار اصیل شعر فارسی فراهم شد.
پیداست که چنین فرصتی با تداوم سبک هندی به دست نمی آمد.
بهار شعر بلندی در نقد و معرفی سبک های گوناگون شعر فارسی دارد که ضمن آن در بارۀ تعقید و نارسایی و انحطاط سبک هندی چنین سروده است:
سبک هندی گرچه سبکی تازه بود
لیک او را ضعف بی اندازه بود
سست و بی شیرازه بود
فکرها سست و تخیل ها عجیب
شعر پرمضمون ولی نادلفریب
وز فصاحت بی نصیب
شعر هندی سر به ملیون می کشید
هر سخنور بار مضمون می کشید
رنج ِ افزون می کشید
….
زان سبب شد سبک هندی مبتذل …
من نیز جنبشی را که به نام سبک بازگشت در شعر فارسی رخ داد زمینه سازی ک انقلاب ادبی و فرهنگی می دانم که در دوران مشر.طیت به ثمر رسید و این باور خود را در ابیات زیر بیان کرده ام:
شعر دری چون ملول گشت و تن آسان
آمد، از هند زی عراق و خراسان
روی سرایش ز سبک هندی برتافت
روح خراسانی و عراقی دریافت
ذوق و هنر را به روشنی و رسایی
کرد بدین «بازگشت» ، راهگشایی
ذهن و زبان را ز نهر گم شده ای خُرد
جانب رود بزرگ شعر دری برد
گرچه به مضمون و نکته از پی تقلید
رخ ننمود آستان شعر اساتید ،
لیک زبان زنده گشت و ناطقه آزاد
شاعر آینده را مجال سخن داد…
به هر حال این تحول بزرگ ادبی و زبانی که مدل و راهنمای خود را در گذشته یعنی در دوران طلایی شعر فارسی جستجو می کرد ، در دوران قاجاریه موجب پیدایش شاعرانی همچون : فتح الله خان شیبانی ، میرزا ابوالقاسم فراهانی . ادیب الممالک فراهانی شد که هریک به نوبۀ خود ، زمینه زبان و فضا و مضمون شعر فارسی را برای پرداختن به مفاهیم اجتماعی و سیاسی و نقد فکری و فرهنگی فراهم کردند و توسعه دادند!
این شاعران ادیب ئ توانا از جمله به انتقاد از نا بسامانی های سیاسی و اجتماعی پرداخته، به شکوه ها و گلایه ها از أوضاع زمانۀ خود زبان گشودند.
به جاست نمونه های کوتاهی از شعر یکی از مهم ترین انها را به یاد بیاوریم :
میرزاابوالقاسم قائم مقام که سیاستمداری بزرگ ، و در دوران فتحعلی شاه و محمد شاه وزیرالوزراء خود ، از ادیبان و شاعران و نویسندگان بزرگ دوران قجری ست ، شعر های فراوانی در شکوه از زمانه و گلایه از بدعهدی و پیمان شکنی ها دارد برخی از شکوائیه های او که یاد آور زبان شعر و شکوه های سعد سلمان است به وسیله بهار استقبال شده است مثلا در قصیده ای چنین می سراید:
ای بخت بد ای مصاحب جانم
ای وصل تو گشته اصل حرمانم
ای بی تو نگشته شام یک روزم
وی با تو نرفته شاد یک آنم
که بهار این قصیده بلند را با قصیده شکوائیه و آزادی خواهانه معروف خود جواب گفته است
تابر زبر ری است جولانم
آزرده و مستمند و نالانم
تا آنجا می رسد به دوبیت معروف
آزادی ای خجسته آزادی
از وصل تو روی بر نگردانم
تا آن که مرا به نزد خود خوانی
یا آنکه ترا به نزد خود خوانم
این هم سه بیت معروف دیگر از ابوالقاسم قائم مقام فراهانی
روزگارست آنکه گه عزت دهد گه خوار دارد
چرخ بازیگر ازین بازیچه ها بسیار دارد
مهر اگر آرد بسی بی جا و بی هنگام آرد
قهر اگر دارد بسی ناساز و ناهنجار دارد
گه به خود چون زرق کیشان تهمت اسلام بندد
گه چو رهبان و کشیشان جانب کفار دارد
لشکری را گه به کام گرگ مردمخوار خواهد
کشوری را گه به دست مرد مردم دار دارد …
چنین بود که ازین پس شعر فارسی برای بیان دردها و معضلات اجتماعی و سیاسی زمینه مساعد تری یافت.
شاعران دوران مشروطیت زبان بازتری برای بیان ایده های نو و طرح مسایلی که پیش از آن نه میسّر بود و نه ممکن پرداختند.
یعنی شاعران ، هم نوا و همرا ه با اندیشمندان بزرگ دوران مشروطیت همچون اخوند زاده ، ملکم خان ، میرزا آقاخان کرمانی ، حاج سیاح ، مستشار الدوله و دیگران ، دست به تلاش های ذوقی و ادبی و فکری تازه ای زدند و به زمینه سازی و ترویج مفاهیمی که انقلاب مشروطه به آن نیاز داشت پرداختند.
اگرچه مفاهیم نو و بی سابقه ای همچون قانون ، آزادی، حق حاکمیت مردم ، وطن ، ملت ، و ملت باوری و ایران دوستی و عدالت و برابری کمابیش زیر تأثیر فرهنگ مدرنیته و انقلابات بزرگ فکری و سیاسی و فرهنگی اروپایی در آثار برخی نویسندگان و اندیشمندان و کوششگران بزرگ سیاسی تا حدودی طرح شده بود و به گوش برخی از سرآمدان کشور و سیاستمردان ایران رسیده بود، با این حال، کسانی که این مفاهیم را به میان مردم ایران بردند بیش ازهمه و پیش ازهمه، شاعران بودند.
زیرا شعر ، از دیرباز، زبان فرهنگ ایران و مهم ترین رسانۀ فکری و فرهنگی بود.
مردم ایران بیش از آن که به سخنرانی ها و خطابه های این و آن توجه کنند به شعر شاعران توجه می کردند.
شاعران ایران در عصر مشروطه هریک به فراخور ذوق ادبی و گرایش فکری و سیاسی خود، جنبه های گوناگون اندیشه های تجدد خواهی را که نسیم آن از غرب ، به سمت شرق وزیده بود، در شعرهای خود برجسته می کردند، اما در هر حال مفاهیم وطن و قانون و آزادی و نیز ستیزه با تحجّر و خرافات بومی در اشعار آنان محوریت داشت.
از دهخدا گرفته تا بهار و عارف و عشقی و فرخی و نسیم شمال ، هریک بنا به گرایشات و ارمان های عمیق خود، به ستایش آزادی ، وطن ، عدالت ، قانون می پرداختند و با افکار خرافی و کهن ریشه دار که نمایندگان آن اهل شرع بودند، در می آویختند.
می دانیم که درونمایۀ سخن شاعران این عصر، سابقه ای طولانی در ایران استبداد زدۀ قجری نداشت.
اما آنها با شور و شوقی که حاصل اندیشه های تجدد خواهی بود، این مفاهیم را می ستودند و به زبان شعر و حتی به زبان موسیقی و آواز (مثل عارف و تاحدودی عشقی که اوپرت می سرود) به میان مردم می بردند!
جنگ میان سنت و مدرنیته در دوران آنان مغلوبه شده بود و این شاعران در جبهۀ مشروطه باشجاعت و بی باکی کم نظیری در برابر «مشروعه» قد عَلَم کرده بودند!
مشروطیت ایران چه می خواست؟
به طور فشرده میتوان آرمان های بنیادین مشروطیت را در عبارات زیرخلاصه کرد:
- قانون ، آزادی ، برابری ،
- محو استبداد و خود رآیی ،
- محوجهل و خرافه و سوء استفاده ازعقاید عامه،
- ازادی زنان و رهایی آنان ازبندهای سخت سنت و قراردادها و روابط استبداد مذهبی وعرفی کهن.
- آموزش مردان و زنان برای توسعه فرهنگ آزادی در خدمت دولت – ملتی که می باید به سوی پیشرفت گام می نهاد و با مقابله و درجا زدن ها دراز مدت واپس ماندگی از قافله تمدن را جبران می کرد!
همۀ شاعران دوران مشروطه (آنهایی که به این عنوان شهرت و اعتبار یافتند)، کمابیش و بدون استثناء برای این ارمان ها و در جهت نیل به این آرزوها قلم می زدند و قدم برمی داشتند و برخی از آنان توانایی های هنری و ذوقی دیگر یا استعداد سیاست ورزی خود را نیز به میدان این نبرد برده بودند! ( مثل دهخدا و بهار)
همۀ آرمان های تجدد خواهانه که شاعران با دل و جان به آن گرویده بودند ارزش هایی بودند که اهل شرع نه تنها با آنها میانه ای نداشتند بلکه برطبق سنت تحجر گرایی و تعصبات خطرناک بازمانده از عصر صفوی و قاجاری با آنها مقابله می کردند!
از این رو شاعر عصر مشروطه درگیر مبارزه با همۀ عناصر بازدارنده و واپس گرایانه ای بود که قانون خواهی و آزادی طلبی و رهایی زنان به ویژه برچیده شدن حجاب را از تلقینات شیطانی و کفر می شمرد و بر علیه آنها فتوی صادر می کرد.
پرداختن دقیق تر و مبسوط تر به تلاش های تک تک این شاعران در راه رواج و گسترش ارزشها و مفاهیم عصرنیازمند فرصت بیشتری ست.
کما بیش ایرانیان امروز با سرود هاو ترانه های عارف که ستایش وطن و آزادی و ملت باوری در آنها بارز اشت آشنایی دارند.
همچنین است در بارۀ آزادی خواهی بهار.
نیز در باره خرافه ستیزی دهخدا.در بارۀ ظلم ستیزی و عدالت طلبی فرخی یزدی .
و دربارۀ وطن دوستی لاهوتی (کمونیست وطنپرست استثنایی)!
و درباره میهن پرستی پرشور و خرافه ستیزی و نقد های کوبندۀعشقی !
همچنین در بارۀ خرافه ستیزی ایرج و مبارزات شاعرانۀ او به زبان طنزی جذاب و زبان شعری روان در زمینه حجاب و آزادی زنان!
برای دسترسی به این مضامین به سادگی می توان به سراغ آثار و دیوان های این شاعران رفت و شعرهای فراوانی را مرور کرد که اغلب آنها در زبان و فرهنگ بسیاری از مردم ایران جای خود را بازکرده اند.
خلاصه کلام آن که شاعران مشروطیت برای اعتلا و گسترش آن ارزش ها و آرمانهایی می سرودند و سخن می گفتند که در دوران 45 سالۀ تسلط مجدد ملایان و تحمیل مشروعه ویرانگرآنان ( که از همان دوران مشروطیت در برابر پیشرفت و آزادی ملت ایران قد برافراشته بود ) ضربات مهلکی خوردند و بسیاری از آنها به انحطا و افول و حتی به محو و نابودی گراییده و مثل سیمرغ و کیمیا از عرصۀ ایران رخت بربستند!
امروز که روزگار تهاجم و تسلط خونبار و ویرانگر مشروعۀ شیخ فضل اللهی زیر نام نظام ولایت فقیه و جمهوری اسلامی ست ، هم، آن ارزش ها وارونه شدند .
مفهوم ملت از مفاهیم حرام شمرده شد و هرچه توانستند برای کوبیدن و لجن مال کردن آن تلاش و تبلیغ کردند تا بتوانند مفهومی ضد ملی و موهوم و بیرون از منافع وخرج یک ایدئولوژی من درآوردی جهان وطن کنند و هست و نیست ملت ایران را به پای صدور ایدئولوژی ضد ایرانی بریزند که طی 45 سال ملت ایران را به روز سیاه نشانده است.
ارزش های اصیل و آرمانی دیگر مشروطه خواهان آگاه و از خود گذشتۀ ایران در قرن نوزدهم و بیستم از نوع قانون خواهی که از خواست های اساسی مشروطه بود زیر ضربات نعلین کوبیده شدند.
قانون و آزادی و حق حاکمیت مردم و معنای پارلمان وتفکیک قوا همه مسخ و از معنا تهی شدند!
با یک پسوند اسلامی، همل ارزش های انسان گرا ومدرن را مسخ کردند و به خدمت یک حاکمیت من درآوردی و شترگاوپلنگی به اسم جمهوری اسلامی وولایت مطلقۀ فقها بر مردم ایران تحمیل کردند.
اکنون 45 سال است که همۀ این ارزش ها مسخ و منکوب شده و همچنان در صدر خواست های مردم ایرانند!
یعنی مطالبات مردم امروز کشورما ، در قرن بیست و یکم، همان مطالباتی ست که در اوخر قرن نوزده و اوایل قرن بیستم، برنامه و هدف مبارزات تحول خواهان و وطن دوستان ایران بود.
حاکمیت مردم ، عدالت ، آزادی ، قانون ، ضرورت حفظ منافع ملی، تأکید بر ارزش های فرهنگ ملی ، همه اینها در شعر مشروطه به شکل زیبا و برجسته ای تبلوریافته و ستایش شده اند!
زبان شعر مشروطه برای بیان و توضیح و تفسیرهمۀ این ارزش های مدرن پرورانده شده و آمادگی کامل برای پرداختن به آنها را یافته اند و میراث زبانی و فکری بزرگی برای شاعران دوران ما به یادگار نهاده اند!
این میراث مانع رشد و توسعۀ نواوری هایی که تا امروز در شعر فارسی رخ داده و شاعران برجسته ای عرضه کرده است نیستند.
برعکس در پیوند و هم پیوند با برخی نوآوری های اصیل، می توانند در خدمت آرمان آزادی و رهایی ایران از چنگال استبداد سیاه دینی و جهل بومی قرار گیرند!
چنین است که در این چند دهۀ اخیر، در میان شاعران نسل جدید کسانی پیدا شده اند که هم بنیۀ ادبی و ذوقی کافی دارند و هم اعتنای بیشتری به شعر کلاسیک و از آن جمله به شعر دوران مشروطه نشان می دهند!
حتی می توان گفت که زبان شعر مشروطه در قیاس با برخی مدرنیگری های افراطی که در اثر تقلید از شعر معاصر غربی رواج یافته ، امادگی.امکانات زبانی بیشتر و بهتر و اصیل تری دراختیار شاعران می نهند. وچنین است که طلیعه نوعی بازگشت یا دست کم اعتبار یابی شعر کلاسیک و زبان شعر مشروطیت کاملا پیداست و بسیاری از شاعران جوان را می بینیم که بر خلاف چند دهۀ پیش به سرودن در اوزان کلاسیک و به خصوص به نقد اجتماعی و فکری و فرهنگی و به مضامینِ عصر روشنگری یعنی خرافه ستیزی و مقابله با نادانی و جهالت که از ویژگی های شعر دوران مشروطه بود ، روی آورده و از این میراث شعری و زبانی و فکری و زیباشناسانه نیک بهره می برند!
و چنین است که بدون مبالغه می توان گفت که سخن و زبان شعر مشروطه ، زبان حال مردم امروز اسیر و دربند ما نیز هست و می باید صمیمانه این حقیقت را دریافت و در جبهۀ ادبیات، خاصه در شعر و موسیقی از آن بهره گرفت!
م.سحر
ژوئیه 2024
بنیاد میراث پاسارگاد