در شرایطی که امروز جهان قرار دارد، اکثریت کشورها مجازات اعدام را از قوانین خود حذف کرده اند. اعدام سخت ترین تنبیه بشری است که از زمان های بسیار دور در جوامع انجام می‌شده است. نخستین سند رسمیِ که در مورد اعدام وجود دارد مربوط به ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است.
مجازات اعدام برای جرم هایی مانند آدمکشی، خیانت و تجاوز و … انجام می گردید و می گردد و اما چقدر خوب است که به یاد داشته باشیم که افلاطون باور داشت که مجازات اعدام فقط برای مجرمانی که اصلاح ناپذیرند باید اجرا شود. یعنی باور داشت که بیشترین مجرمین اصلاح پذیرند و اگر هدف اصلاح جامعه است ابتدا باید تلاش کرد که مجرمین را اصلاح کرد.
از زمان های دور تاکنون روش های گوناگونی از قبیل مصلوب کردن، غرق کردن ، سوزاندن در آتش ، سنگسار کردن ،دار زدن ، تیرباران ، اتاق گاز ، صندلی الکتریکی ، تزریق مواد کشنده برای مجازات اعدام استفاده شده و میشود.
خوشبختانه بسیاری از کشور ها با تلاش مدافعان حقوق بشر ، تحقیقات محققین جامعه شناسی و روانشناسی و فشار افکار عمومی مجازات اعدام را از قوانین خود حذف کرده اند و یا کمتر استفاده می کنند.
بر اساس گزارش سازمان ملل ، استفاده از مجازات اعدام در ۱۹۳ کشور عضو سازمان ملل و دو کشور ناظر تا سال ۲۰۲۴ را میتوان بر چهار دسته تقسیم کرد:
یک:۵۳ ( ۲۷٪) کشور مجازات اعدام را در قانون و عمل حفظ کرده اند.
دو: ۲۳( ۱۲٪) کشور استفاده از اعدام را مجاز می‌دانند اما عملاً آن را لغو کرده‌اند.
سه:۹( ۵٪) کشور اعدام را برای همه جرایم بجز موارد استثنایی مانند جنگ لغوکرده‌اند.
چهار: ۱۱۰ (۵۶٪) کشور، اعدام را به طور کامل لغو کرده اند و آخرین مورد کشور زیمبابوه بوده که اعدام را لغو کرد.
از سال۱۹۹۰ در یازده کشور، افرادی را اعدام کرده اند که در زمان ارتکاب جرم، سنشان زیر ۱۸ تا ۲۱ سال بوده اند. این نقض کنوانسیون حقوق کودک است که توسط همه کشورها به جز کشورهای عضو تصویب شده است. این کشورها عبارتند از چین، جمهوری دموکراتیک کنگو، ایران، نیجریه، پاکستان، کره شمالی، عربستان سعودی، سودان جنوبی، ایالات متحده و یمن..
در ایالات متحده، در سال ۲۰۰۵ با تصویب دادگاه عالی، اعدام افراد زیر سن قانونی متوقف شد. مجازات اعدام در ۳۱ ایالت از ایالات متحدهٔ آمریکا انجام می‌گیرد و بر اساس تحقیق موسسه گالوپ در سال۲۰۱۶ حدود ۶۰ درصد از مردم موافق اجرای حکم اعدام بوده اند و این آمار تاکنون در حال کاهش است.
اگر به آمار چهارگانه سازمان ملل دقت کنیم مشاهده می کنیم که در اصل فقط ۲۷ درصد کشور ها هنوز مجازات اعدام را در قانون خود دارند و به آن عمل می کنند.
آمار مخالفان اعدام در کشور هایی که هنوز اعدام انجام میشود در حال افزایش است. مخالفان اعدام مجازات اعدام را غیرانسانی می‌دانند و باور دارند که گرفتن حق زندگی برگشت ناپذیر است، بازدارنده برای ارتکاب به جرم نیست و معمولا برای اقلیت ها و فقرا که دارای قدرت کمتری هستند، تبعیض آمیز است.
اعدام خشونت را در جامعه ترویج میکند زیرا قاتل با انجام قتل مجازات میشود که خود یک عمل خشونت آمیز است. چطور می توان برای مجازات قتل ، قتل انجام داد که می تواند تبلیغی برای انسان کشی باشد . همچنین در مجازات اعدام امکان دارد که افرادی اشتباهی اعدام شوند و پس از اعدام مشخص شود که بی گناه بوده اند . هر چند زمانی که فردی دیگر زنده نیست ، اثبات بی گناهی او دنبال نمیشود ولی با این وجود تاکنون بی گناهی بخشی از اعدامیان ثابت شده است.
علاوه بر اینکه اعدام بازدارنده ارتکاب جرم در جامعه نیست، زمینه هایی را هم در جامعه به وجود می اورد که می تواند زمینه بزهکاری در جامعه باشد . بر هم ریختن خانواده اعدامی ، تک تک افراد خانواده را تحت شدیدترین فشار های اجتماعی قرار می دهد و مرکز ثقلی میشود که آنرا به بخش های دیگر جامعه منتقل کند. اثرات اعدام بر خانواده و کودکان هیچ گاه نمی تواند مثبت باشد بلکه اثرات منفی ان به خوبی مشهود است. این اثرات منفی تا مدت ها بر اعضای خانواده باقی خواهد ماند و آنها بدون آنکه هیچ دخالت و نقشی در ارتکاب جرم داشته باشند ، در اصل تنبیه میشوند. اثرات منفی اعدام بر خانواده به ویژه بر کودکان و جوانان آن چنان است که آنان را بسوی بزهکاری سوق می دهد . بنابراین مجازات اعدام نه تنها از بزه کاری نمی کاهد بلکه شرایطی فراهم می آورد که میزان بزهکاری در جامعه را بالا ببرد.
تجربه کشورهایی که مجازات اعدام را لغو کرده اند نشان می دهد که میزان قتل و جنایت و بزهکاری در جامعه بالا نرفته است. بطور نمونه میتوان کانادا را نام برد . در سال ۱۹۷۵کشور کانادا حکم اعدام را لغو کرد . آمار قتل در آنجا قتل نه نفر نسبت به هر صد هزار نفر بود و در سال ۲۰۰۶ آمار ،کاهش قتل را نشان داده است . این آمار نشان می دهد که لغو اعدام ، میزان قتل در جامعه را بالا نبرده است.
در این کشورها علاوه بر لغو اعدام تلاش شده و میشود که از طریق آموزش، تربیت، مشاوره و معالجات روانی و بالا بردن سطح رفاه جامعه میزان قتل و خشونت و بزهکاری را تقلیل دهند و به تدریج به صفر برسانند.
با وجود همه تجربیات کشور های بسیاری که مجازات اعدام را لغو کرده اند چرا هنوز ایران یکی از کشور هایی است که مقام بالای اعدام را دارد که میزانش همچنان سیر صعودی دارد؟ بعبارت دیگر می توان گفت که ایران نسبت به جمعیتش رتبه اول در اعدام را دارد.
برای طولانی نشدن این نوشتار نگاهی کوتاه به دلایل سیر صعودی اعدام در ایران می کنم:
قوانین واپسگرای اسلامی( قانون قصاص): بسیاری از پژوهشگران باور دارند
که قانون قصاص از سنت های واپسگرای قبیله‌ای ، عشیره‌ای و دینی سرچشمه گرفته است و با جامعه امروزی متمدن سازگار نیست. امروز علم جامعه شناسی و روانشناسی برای اصلاح جامعه و فرد قصاص و اعدام را تجویز نمی کند. اما می بینیم که رژیم اسلامی ایران به علم باوری ندارد و همانطور که رهبر انقلاب، خمینی گفت که “اقتصاد مال خر است” باور به جامعه شناسی و روانشناسی نیز ندارد . این چنین نگاهی جامعه را به جای رهنمون کردن به اصلاح به انحطاط می برد و می بینیم که برده است . در چهل و اندی سال که از عمر این رژیم گذشته است همانطور که آمار اعدام بالا رفته آمار قتل و جنایت ، اعتیاد ، قاچاق ، دزدی و سایر بزهکاری ها سیر صعودی را داشته است. علیرضا شریف یزدی، که یکی از به اصطلاح متخصصین رژیم است و عنوان مدیر گروه جامعه شناسی یکی از موسسات را نیز یدک می کشد ، می گوید: “نگاهی وجود دارد که اعدام را ابزاری برای تنبیه مجرمان و بیدار کردن دیگران دانسته و ابزاری برای پیشگیری از جرم، که فرد ستم دیده با مجازات خاطی احساس امنیت میکند. ” البته نمی دانیم که این نگاه به دانشمندان چه قرنی تعلق داشته است ؟!
نگاه کلی که در قوانین قصاص وجود دارد ایجاد ترس و وحشت برای ارعاب جامعه به عنوان عامل بازدارنده جنایت و بزه کاریها است. مجازات اعدام برای ایجاد ترس و ارعاب جامعه برای زندانیان چه عادی و چه سیاسی بعنوان عامل مهم باز دارنده استفاده میشود و این یکی از راه های مهمی است که رژیم های دینی و دیکتاتوری استفاده می کنند که بتوانند در قدرت بمانند.
مجازات اعدام در ملاعام یکی از مواردی است که می خواهد به سرعت ترس و وحشت را در جامعه افزون کند. اما به باور برخی از کارشناسان ” اعدام در ملاعام باعث ‘درونی سازی’ خشونت میشود و پس از مدتی تاثیر روانی‌اش را از دست میدهد و مردم با نگاه کردن به آن از صحنه خشونت لذت می‌برند و یا نسبت به آن بی تفاوت می شوند”.اعدام روحیه انتقام ،نفرت ، سنگدلی و حتی گرایش به ارتکاب جرم را تقویت میکند و بزه کاری ها را بالا می برد .
قوانین قصاص نگاه ویژه به انتقام جویی خانواده ای که عزیزی را از دست داده است را دارد .و روحیه انتقام جویی را در جامعه بالا می برد. قصاص در اسلام از دین یهود گرفته شده که بر اساس انتقام جویی است و به عبارتی انتقام جویی را طوری سازمان دهی می کند که در جامعه بیشتر ماندگار می شود.
قوانین قصاص جامعه را به دورانی سوق می دهند که می توان گفت دوران بربریت بود و فقط اصلاح جامعه ار طریق حذف انسان ها انجام میشد و پرورش و تربیت انسان ها فقط با تنبیهات فیزیکی و حذف انجام میشد. ما امروز در قرنی که هوش مصنوعی بسیاری از داده ها را براحتی و به سرعت در دسترس ما قرار میدهد چگونه می توانیم از قوانین هزار و پانصد سال پیش استفاده کنیم و انتظار اصلاح جامعه را نبز داشته باشیم!
در شرایط امروز جهان با استفاده از داده های علم جامعه شناسی و روانشناسی و تلاش های محققین و مخالفان اعدام امید می رود که در آینده نزدیکی مجازات اعدام در سراسر جهان از بین برود و در ایران که قوانین قصاص، منشا اعدام است، ملغی گردد.
شهلا عبقری
کار گروه آموزش و پژوهش کمپین توقف قتل های ناموسی
ژانویه 2025
بنیاد میراث پاسارگاد