بُته جغه نماد بوتهٔ شکوفای «درخت مقدس انار» است – جواد مفرد کهلان

تاریخ انتشار: September 3, 2025

 

بُته جغه، آن نگاره پیچیده و گیرا که از اعماق تاریخ ایران زمین سر برآورده، نمادی از سرزندگی، باروری و

جاودانگی است. این نقش اصیل، با ریشه‌هایی کهن در فرهنگ و هنر ایرانی، در گستره‌ای وسیع از هنرهای سنتی، از

قالی‌بافی و پارچه‌بافی تا نقاشی و گلیم‌بافی، خودنمایی می‌کند.

جغه از واژهٔ اوستایی جغائورو یعنی بیدار و نگهبان گرفته شده است در مجموع یعنی بوته ای که همواره نگهبان است.

واژهٔ جگر فارسی نیز بر گرفته از آن به نظر میرسد که اگر حرف «ر» صامت آن در آخر بیافتد تبدیل به جگه (جغه)

می گردد.

نام ترمه، یعنی پارچهٔ نفیس با نقش و نگار آیینی در رابطه با بته جغه است:

 

धर्म m. dharma mark

धर्म m. dharma attribute

धर्म m. dharma religious abstraction

 

بته جغه می تواند اشاره به بوتهٔ همواره سرسبز درخت مقدس انار باشد که گُل آن در دست داریوش در سنگ نگارهٔ

تخت جمشید دیده میشود:

چون خود نام درخت انار را می توان به

صورت ا-ناره به معنی همیشگی (بی مرگ، همواره سر سبز) معنی نمود:

 

नार adj. nAra (a-nAra) mortal (im-mortal).

لغت انار در هند همچنین به معنی خدایگانی و نیز نام درخت انار است. اناری که در ايران سمبل رویین تنی به شمار می

آمده است: چون دینکرد هفتم در بارهٔ رویین‌تنی شاهزاده اسفندیار می‌نویسد که او با اناری که از دست زرتشت پیامبر

خورد، رویین‌تن شد:

 

Anara (ಅನರ):—[noun] a deity, being different from human being.

anāra (अनार).—n m ( H) The pomegranate-tree, Punica granatum. 2 n The fruit. 3 A

grenade.

 

انار در فرهنگها و ادیان ایرانی:

از کانال زرتشت و مزدیسنان، گزینش و نگرش موبد کورش نیکنام

»انار در فرهنگها و ادیان مختلف نماد نور، برکت، زایش، باروری، فرزند آوری، سرسبزی و خرمی و … است.

نگرش بشر به گل تا اندازهای اهمیت دارد که برخی ملتها از گل به عنوان علامت کشور خود استفاده کرده اند. نماد

پرچم کشور اسپانیا، درخت انار است. از زمانهای بسیار کهن، مردم درخت و میوه انار را دارای نیرویى جادویى و

رمزگونه می انگاشته اند و از شاخه انار و میوه آن در شماری از آیینها و مراسم دینى – مذهبى خود استفاده می کرده

اند.

به ویژه انار در آئین مزدیسنا از درختان مینوی و از نمادهای مقدس و خجسته به شمار می رود و زرتشتیان شاخه (به

عنوان ترکهٔ برسم) و میوه آن را در مناسک و آیینهای ملی- دینى خود به کار می برند. زرتشتیان معمولاً درخت انار را

در منازل و نیایشگاه های خود می کاشتند و تکثیر می کردند.

زرتشتیان در آیین پیوند همسری دختران و پسرانشان، به نیت و آرزوی باروری وداشتن ثروت فراوان به آنان انار

پیشکش می کردند و در سفره جشنهایشان سه انار به نشانه اندیشه نیک، گفتار نیک، کردار نیک قرار می دادند.

بسیاری باور دارند که هر کس دانه انار بخورد، به بهشت خواهد رفت. خراسانیها باور دارند اگر کسى اناری را در شب

آدینه بخورد و دانه ای از آن بر زمین نیفتد تا۴٠ روز شیطان به او نزدیک نخواهد شد و پس از مردن، به بهشت خواهد

رفت. مردم لرستان و ایلام خوردن انار را ثواب می دانند و در شبهای آدینه انار برای درگذشتگانشان خیرات می کنند.

ساختن و نواختن سوتک اناری در کرمان

کُفکو و یا سوتنار نوعی سوتک است که از میوه انار توخالی و خشک شده ساخته میشود و یکی از سازهای بومی و

رایج در مناطق عشایرنشین جیرفت، جِبالِ بارِز و عَنبَرآباد استان کرمان است. این ساز دارای پنج سوراخ، یک سوراخ

برای دمیدن و چهار تای آن برای انگشت گذاری است و تولید صوت درآن برخلاف سوتکهای گِلی همانند فلوت میباشد

نتیجه اینکه:

ایرانیان از هزاره های دور با کاشت انار آشنایی داشتند و دیر زمانی است که در فرهنگ این مرز و بوم درخت انار به

دلیل رنگ سبز تند برگهایش و نیز رنگ سرخ آتشین گل و شکل کاسه گل آن که شبیه به مجمر یا آتشدان است، تقدس

داشته و از جایگاهی مینوی برخوردار بوده است. ایرانیان با این باور که انار پُردانه در سال نو، برکت و روزی فراوان

برای خانواده به همراه خواهد داشت به هنگام نوروز کاسه ای پر از آب با برگهای خشک آویشن و یک انار در درون

آب شناوربود به نشانه نور، روشنی و باروری بر سفره هفت سین می گذارند. بارزترین ویژگی درخت انار، پایداری و

سرسختی آن است که موجب شده در کویر داغ و تف دیده کویر مرکزی ایران و کوهپایه های دشوار البرز مرکزی به

رشد و بالندگی برسد. دربرابر خشونت زاستاری (:طبیعی) کوهستان و کویر، در برخی از روستاهای ایران به ویژه

روستاهای زرتشتی نشین، رودبار، قزوین، گیلان، کردستان، اصفهان، بخش بادرود و روستای انبوه و… در پائیز با

برگزاری جشنهای پائیزی و هنگام برداشت میوه، با برگزاری جشن انار، این میوه استوره ای را گرامی داشته و ارج

می گذارند.«

منابع عمده:

١- کانال زرتشت و مزدیسنان، کوروش نیکنام.

٢- وبلاگ نمناک.

٣- فرهنگ سنسکریت آنلاین.

۴- فرهنگ واژه های اوستا، احسان بهرامی.

 

بنیاد میراث پاسارگاد