همایش مشروطیت:بنیاد میراث پاسارگاد
بیژن خلیلی: نویسنده و مدیر انتشارات شرکت کتاب
پرسش بنیاد میراث پاسارگاد: مهمترین عواملی که سبب بوجود آمدن جنبش مشروطیت شدند چه بود؟
اگر بپذیریم انقلاب مشروطیت و نتیجه آن یعنی قانون اساسی مشروطیت نخستین منشور آزادی و عدالت طلبی پس از منشور کوروش بزرگ پس از گذشت ۲۵۰۰ًسال است آن‌گاه به اهمیت انقلاب مشروطیت پی می بریم. مقایسه این دو سند آزادی از این نظر جالب است که هر دو از سوی پادشاه وقت (البته هیچ قصد مقایسه کوروش بزرگ و مظفرالدین شاه نیست ) و بدون خشونت تایید و صادر شده اند. قدر مسلم آن است که انقلاب مشروطیت یک شبه و در خلا به وقوع نپیوسته بلکه نتیجه کوششهای قلمی،فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی بسیاری از فرهیختگان ایرانی از دوران فتحعلیشاه قاجار به بعد و از آن مهمتر اتفاقاتی است که در دنیای غرب در زمینه سیاست ، فرهنگ و علوم مختلف به‌وقوع‌پیوسته و به ممالک دیگر منجمله ایران سرلیت کرده است.
بسیاری از عوامل سبب این بیداری شده است برای مثال شکست در جنگ‌های ایران و روسیه تزاری که دو معاهده گلستان و ترکمانچای را سبب شد و ما بخش های بزرگی از ایران آن زمان را از دست دادیم به این بیداری و به ثمر رسیدن انقلاب مشروطه یاری رسانده است.
من این جا می خواهم فقط به یکی از عوامل اشاره کنم و آن ظهور اندیشه تغییر و سپس مکتوب شدن اندیشه و در مرحله آخر به فعل درآمدن آن است.
از ظهور اندیشه تغییر تا رسیدن به زمانی که این اندیشه مکتوب می شود که آیندگان بتوانند با استناد به آن ، اندیشه تغییر را بسط و گسترش دهند و باز هم بیافرینند تا این سیر تسلسلی به نتیجه منجر شود را ما در انقلاب مشروطه می بینیم و می توانیم این پروسه را فرموله کنیم
باید توجه داشته باشیم که فصل جدیدی در ادبیات فارسی به خاطر این رنسانس بوجود آمد که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن روزگار است و به آن ادبیات بیداری می گویند. ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مانند آزادی، میهن، قانونمندی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید،، انتقاد از نابسامانی ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و نفی دین مسلط و از همه مهمتر به دنبال علت العلل عقب ماندگی ایران از قافله تمدن در این ادبیات به وضوح مورد بحث و مداقه قرار گرفت.
از منادیان این جنبش بیداری می توانیم از میرزا فتحعلی آخوندزاده ، میرزا ملکم خان ، عبدالرحیم طالبوف ، میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی نام ببریم که سه نفر نخست به مرگ طبیعی درگذشتند در حالی که میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی توسط جلادان محمدعلی میرزای ولیعهد در تبریز گردن زده شدند و آنها را می توان از نخستین جانباختگان مشروطیت همراه با سید علی محمد باب و هواداران او و در راس آنان طاهره قره العین دانست.
فریدون آدمیت در مورد میرزا آقاخان کرمانی می نویسد: «بزرگترین اندیشه‌گر ناسیونالیسم… منادی اخذ دانش و بنیادهای مدنی اروپایی، نقاد استعمارگری، هاتف مذهب انسان‌دوستی… متفکر انقلابی پیش از مشروطیت… بنیانگذار فلسفه تاریخ ایران… از پیشروان حکمت جدید در ایران… شاعر نامدار ملی، نقاد سنت‌های ادبی، نماینده نوخواهی ادبی.»
آثار این پیشگامان ادبی کم و بیش به ویژه پس از انقلاب اسلامی در خارج از مرزهای ایران تجدید چاپ شده اند. برای نمونه مکتوبات کمال الدوله از آخوندزاده – سفینه طالبی از طالبوف توسط نشر نیما در آلمان -جنگ هفتاد و دو ملت و هشت بهشت توسط ناشران اروپا و صد خطابه و انشاالله ماشاالله توسط شرکت کتاب منتشر شده اند و البته امروزه بسیاری از این کتابها توسط ایرانیان آزادی خواه مخالف حکومت اسلامی در فضای مجازی در اختیار علاقمندان قرار گرفته است.
بنیاد میراث پاسارگاد