پاتیشتخوارگر به معنی کوه عالی دارندهٔ سروری است.
هَرا-برزئیتی به معنی کوه دارای بلندی عالی و رسا است.
ال-برز به معنی بلندی عالی است.
पति m. pati master
ईश adj. isha owning
hvara: excellent
gar: mountain
hara: excellent
barzaiti: high
अल n. ala excellent
borz: high
کوه بیکنی (باکره باشنده، بی بی شهربانو) که در کتیبهٔ اسرحدون به همراه پاتوش عارو (پاتیش هئوروَ، دارندهٔ رسایی) ذکر شده به مناسبت اهمیت قرار گرفتن و حالت تدافعی و تقدیس داشتن آن در کنار شهر باستانی رغه (رئوسان، ری) نام برده شده است.
نام شهر رغه (ری، محل چشمهٔ با شکوه، چشمه علی) و ورامین (جای دژ) و تهران (محل پناهگاههای زیر زمینی) در کتیبه های مربوط به لشکرکشی های آشوریان رئوسان (جای آبتنی با شکوه) و اوریمزان (وری مزان، محل دژ بزرگ) و نیپاریا (محل پناهگاههای زیر زمینی) آمده اند:
rae-kha: excellent fountain
अल n. ala excellent
rae-sna: excellent bath place
vari-maethan: place of castle
thra-naya: downwards shelter
न्यक् adverb nya[k] downward
निपारक adj. nipAra[ka] one who puts down
جغرافیای باستانی نواحی ماد مرکزی که بین مناطق کرمانشاهان و سمنان قرار گرفته اند:
ما در اینجا مطالب مربوطه در این باب را از تنها تاریخ معتبر ماد یعنی تاریخ ماد تألیف دیاکونوف، به ترجمه کریم کشاورز را نقل نموده و نظریات خود را در مورد محل آنها در پارانتز به آنها می افزائیم: سارگون دوم پادشاه سفاک آشوری در سال 713 قبل از میلاد لشکرکشی به داخل ماد را آغاز کرد. مادها از سال 714 منتظر این حمله بودند و از آن بیم داشتند. بیمشان تنها سال 705 ریخت که در آن هنگام سارگون برده دار شکارگر مادها خود به دست فراسپ پادشاه کشورگشای سکایی (افراسیاب اول) در کنار دژکولومیان (تخت سلیمان) غافلگیر شده و به قتل رسید. بنا به اوستا، یشت نوزدهم زمانی که فراسیاب اول (فراسپ) فرمانروای تازی زئینی گو (زنگیاب، سارگون دوم) را به قتل رساند، دارای فر کیانی بود. به هر حال در گزارشهای سالنامه های سارگون ضمن شرح لشکرکشیهای وی اسامی کهن مناطق مختلفی قید شده اند که بسیاری از آنها قابل تعیین می باشند. ما در اینجا صرفا نامهای مذکور در همان گزارشهای سال 713 قبل از میلاد را مورد مداقه قرار می دهیم: بهانهً لشکرکشی سال 713 شورشی بود که در ناحیه کارالا (در یکی از دره های زاب کوچک، محتملا ناحیه سنقر کلیایی) وقوع یافت و ساکنان آنجا مردی را که دست نشانده آشوریان بودند طرد کردند. سارگون ساکنان کارالا را قلع و قمع کرده و 2200 تن از سران ایشان را امان داده و به حضور پذیرفت. از آنجا عازم ماد مرکزی و الیپی (کرمانشاهان) گشت. پس از ورود به الیپی دالتو (یا تالتو) پادشاه آنجا را بر سریر سلطنت وی مستقر ساخت. این عمل بدان سبب ضرورت یافت که پادشاه مزبور طرفدار آشور بود و اتباع وی و حتی بزرگان و اعیان نیز از این رهگذر از وی ناراضی بودند. لشکریان آشور از آنجا به داخل ماد رهسپار شدند. متن منبع ما در این مورد چنین میگوید. نظر به آغاز و انجام رفت لشکرکشی، مسیر این تهاجم بین کرمانشاهان (الیپی) و سمنان (سرزمین آریبی) قرار داشته است:
“کشور سیگری سو، کشور بیت باعان (خانه خدا= بیستون؟)، ایالت ماد که در مرز الیپی است (ناحیه همدان)، کشور …، کشور آپساخوتی، کشور پارنوآتی، کشور اوتیرنا، دهکده دیریستانو، کشور…، کشور اوریاکی (که بعداً اوپیته فرزند دایائوکو آن را تسخیر نمود، و در ناحیه رودکها قرار داشته)، کشور ریمانوتی (ساوه؟)، ایالت کشور اوپورئی، کشور اویا دائوئه، کشور بوستیس، کشور آگازی، کشور آمباندا، کشور دانانو، ایالات دوردست در مرزهای کشور آریبی مشرق، ایالت مادهای مقتدر که یوغ خدای آشور را فرو افکندند و مانند دزدان به کوهها و بیابانها روی آوردند، من هیزم شعله ور به تمام دهکده های ایشان افکندم و سراسر سرزمین ایشان را به تلهای ویران و فراموش شده مبدل ساختم.” بیشترین نامهای عمومی مناطق ماد بزرگ و میانی و مراکز آنها را در گزارشهای لشکرکشی سالنامه های تیگلت پیلسر پادشاه آشوری می توان پیدا نمود که متن آنها با توضیحات الحاقی اش از سوی ما در تعلیقات فصل دوم تاریخ ماد، صفحات 508 و509 از این قرار است:
“تعیین مسیر و محل لشکرکشی های تیگلت پیلسر به خاک ماد بسیار دشوار است. ما چهار روایت اصلی در بارهٔ نواحیی که وی در نوردیده بوده، در دست داریم. در سالنامه ها مذکور است که لشکرکشی اول (744 ق.م) اختصاص به [نامورو در دره دیاله (یا پارسوا= ناحیه کناری)] و بیت زاتی، بیت آبدادانا (بیجار)، بیت کاپسی (ملایر) و بیت تزّکی (الیگودرز؟) داشته است. در سالنامه های مزبور ضمناً برخی جنگهایی را که در سرزمینهای پارسوا که پایتخت آن نیکور (ننور؟) بوده و بیت زاتی و تا حدی آبدادانا (بیجار) و بیت سانگی و بیت کاپسی (ملایر) و دیگر آرنزیاش، کیشه سو (همدان)، ارازیاش، سومورزو (روانسر؟) و بین همبان (کرمانشاه) وقوع یافته بوده بر می شمرند. و از آن پس فهرست کلی از حکام که سر به اطاعت نهاده بودند، میدهند که درست محفوظ نمانده است. ظاهراً شرحی که در لوح سنگی اول نمرود آمده نیز مربوط به همین لشکرکشی می باشد: بیت همبان (طاق بستان)، سومورزو (روانسر؟) بیت باروآ، بیت زوآلزاش، بیت ماتی، توپلیاش (خانقین؟)، تیل تارانزای (کلاترزان؟)، پارسوا (اردلان) ، بیت کیپ سی (ملایر؟) تا شهر زاکروتی و مادهای نیرومند. لشکرکشی دوم (737 ق.م)، طبق مندرجات سالنامه ها به بیت سانگی، بیت تزّکی (الیگودرز؟)، مادها، بیت زوآلزاشو و بیت ماتی تخصیص داده شده بوده است. و جداگانه نام نقاط مسکونی زیر آورده شده است: ناحیه ای که مرکز آن بیت ایشتار (کنگاور) بوده، بیت کاپسی (ملایر)، شهر تادی روتا و نیروتاکتا، سیبور… آریاما (تپه گیان)، خروسی (هرسین)، ساکسوکنو (صحنه؟)، کارزیبرا (گازران؟)، بیت ساگبات (کاشان)، سیلخازی (سیالک)، تیلاشوری (یکی از تپه های باستانی مجاور سیالک کاشان). دومین لوح سنگی نمرود یکجا امکنه زیر را بر میشمرد: بیت همبان (کرمانشاه) ، بیت سومورزو (روانسر؟)، بیت باروآ، بیت زوآلزاش، بیت ماتی، توپلیاش (خانقین)، بیت تارانزای (کلاترزان)، پارسوا (اردلان)، بیت کاپسین (ملایر) و نقطهٔ مسکونی زاکروتی که ظاهراً مربوط به لشکرکشی اول بوده است. و بیت ایشتار (کنگاور) و نیشای (نهاوند) و گیزین کی سی (قزوین؟)، نقطهٔ مسکونی سیبور، اورننا، نیپاریا (منازل زیر زمینی، تهران) و کشورهای بوستوس، آریارمی (آریا اوروه مطابق تپه گیان نهاوند است)، خروسنی (هرسین)، روآ (قبل از کویر نمک، راوند کاشان)، اوشکاکان، شیکراکی و تیلاشوری یا دژ بابلیان (کاشان). ضمناً در کتیبه مصراً اظهار شده که همهٔ این نواحی جزو قلمرو آشور بوده و حکامی و جانشینانی از طرف آن کشور در آنجا مستقر بوده اند. کتیبه ای از بر لوح گلین از نمرود به تاریخ 728 ق.م باقی است که اطلاعات دقیقتر ولی کلی به ما میدهد. فهرست آن کتیبه چنین است: نامرو (درهٔ دیاله)، بیت سانگی تویی، بیت همبان (کرمانشاه)، سومورزو (روانسر؟)، باروآ، بیت زوالزاش، بیت ماتی، توپلیاش (خانقین؟)، تیل تارانزای (کلاترزان)، پارسوا (اردلان)، بیت زاتی، بیت آبدادانی (بیجار)، بیت سانگی، بیت تزّکی (الیگودرز؟)، بیت ایشتار (کنگاور)، زاکروتی، کتیبهٔ مزبور ضمناً به خصوص تصریح می کند که نواحی یاد شده که تقریباً همه مربوط به لشکرکشی اول بوده جزو ایالات آشور شده بوده اند. و بعد بلافاصله اسامی ذیل آمده است: گیزینی کی سی (قزوین؟)، نیشا (نهاوند)، سیبور (ساوجبلاغ؟). اوریمزان (ورامین)، رئوسان (ری)، نیپاریا (تهران)، پوستوس، آریارمی (آریا اوروه مطابق تپه گیان نهاوند است)، خروسی (هرسین)، ساکسوکنو (صحنه؟)، آراکوتو (دلیجان؟)، کارزیبرا (گازران؟)، گوکی ننانا، بیت ساگبات (کاشان)، سیلخازی یا دژ بابلیان (سیالک)، روآ (قبل از کویر نمک، راوند کاشان)، اوشکاکانا، شیکراکی و سرزمین طلا.
در منابع کهن بین النهرین در رابطه با لشکرکشی بابلیها و آشوریها همچنین از شهرها و نواحی زیر هم یاد شده است: اورکیش، ناوار (سرزمین الهه کاسی کوهستان شمالی، حوضهٔ درهٔ دیاله)، خارسی، کیماش، خومورتی، خوخونوری، گانخار، آل شوسین، دیمات ان لی لیا، خامازی، کوک کوما، رمدانی، خارخوبارا، کیلامباته، اوریانگو، زابشالی (حوضهٔ زاب سفلی)، داگارا، هابهی، کیروری (کفری کردستان عراق؟)، سیمره (حوضه رود سیروان)، اولمانیا (حلوان)، آداعوش، خارگا، خارماسا، گیلزان، بادتیریکان (خارخار، دیوان دره)، کارزیابکو.
در لشکرکشی سارگون دوم آشوری حدود سال 715 پیش از میلاد از سوی آشور به سمت کردستان و زنجان و میانه که به مقصد نبرد با اورارتو صورت گرفته است، از قلاع و قصبات زیر یاد شده است: سوریگاش (سقز؟)، آپپاتار (ابهر)، کیت پات (قیدار)، کیشّلو (خوئین؟)، کیندائو، آنزاری، بیت باگای (تپهٔ زیگورات مانند بروانان)، شوآن داخول، دوردوکان، سوکا، میسو (میانه؟)، بالا، آبی تیکنا و سرانجام دژ پانزیش (باتمانقلیچ؟). در لشکرکشیهای سارگون دوم آشوری به ماد از سیگریس در ناحیهٔ رودکها، بیت خیرمامی، اومارگی، مالی نیز نام برده شده است. ناحیه رودکها (شانارته) شامل درهٔ قزل اوزن (گیزیل بوندا، رودک علیا) و درهٔ قره چای (رودک سفلی) بوده است.
منابع عمده:
١- تاریخ ماد، تألیف دیاکونوف، ترجمهٔ کریم کشاورز.
٢- فرهنگ لغات سنسکریت تألیف محمدزضا جلالی نائینی و آنلاین
٣- فرهنگ لغات اوستایی، تألیف احسان بهرامی.
۴- نقشه های جغرافیایی استانهای ایران.
بنیاد میراث پاسارگاد