تاریخ انتشار: October 16, 2025
میرزا آقاخان کرمانی، یکی از درخشان ترین چهره های فرهنگی تاریخ دو سه سده اخیر ایران است . او را بنیادگذار فلسفه تاریخ ایران، پدر ناسیونالیسم سکولار، و یکی از رهبران جنبش روشنفکري ایران و از بنیانگذاران گفتمان انقلاب مشروطیت ایران نام نهاده اند.
کتاب « ریحان بوستان افروز» بخشی از آخرین نوشته های آقاخان می باشد که برای اولین بار و با تصحیح هوشمندانه دکتر مهدی رضائي تازیک منتشر شده است.
بنیاد میراث پاسارگاد
پیشگفتار مصحح:
هزار سال فزون شد که ادبیّات مشرق هرچه به زبان عرب آمیختهتر بوده و هرچه جملههای عربی در کلام بیشتر افزودهاند، پیش اهل کمال مطبوع و پسندیدهتر جلوه نموده؛ برعکس هرچه سادهتر گفته و نوشتهاند، کسی اهمّیت نداده، بل وقعی ننهادهاست. (بخشی از کتاب پیش رو).
در باره ی زندگی، آثار و اندیشه های میرزا آقاخان کرمانی (۱۸۵۳ / ۱۸۵۴ ــ ۱۸۹۶ میلادی) یکی از تواناترین نویسندگانِ ایرانمدار، یکی از بنیانگذارانِ گفتمانِ انقلابِ مشروطیت و یکی از تاثیرگذارترین نقادانِ دین و حکومت در قرن نوزدهم میلادی، کتابها و مقالات زیادی نوشته شده اند. از اینرو در ادامه تنها به کتابِ «ریحانِ بوستان‌افروز» او می پردازم که اینک برای نخستین بار منتشر می شود.
نام کامل کتاب « ریحانِ بوستان‌افروز بر طرز و ترتیب ادبیات فرنگستان امروز» است و آقاخان کرمانی، چنانکه خودش در کتاب یادآور شده، طرح آن را در استانبول ریخته و پس از تبعید شدن به طرابوزن «برای گذرانیدن وقت و اشتغال خاطر» به نگارش اش پرداخته، و احتمالا آخرین اثر اوست. کتاب به صورت ناقص بدست ما رسیده و تنها بیست صفحه از آن درست است. تاریخ نگارش آن ذیقعدهء ۱۳۱۳ هجری قمری برابر با ۱۸۹۶ میلادی و ۱۲۷۵ خورشیدی است. آقاخان کرمانی در این کتاب نه‌تنها بر ادبیات کلاسیک و معاصر زمان خود، بلکه حتی بر آثار پیشین خویش نیز می‌شورد و خواستار بازنگری بنیادی در ادبیات می‌شود؛ ادبیاتی که برای آن کارکرد اجتماعی قائل است.
کتاب پیش رو از روی نسخهی مجتبی مینوی ضبط شده، و این نسخه به شماره « ۶۷۰۲ گ» در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی موجود است. این نسخه احتمالا از سوی محمد گلبن به کتابخانه اهدا شده است. گلبن در حاشیه ی کتاب می نویسد: «از روی نسخهی منحصر بفرد استاد مجتبی مینوی با اجازهی ایشان عکس گرفته شد و این نسخهی عکسی دومین نسخهای است که از این کتاب که اثر و خط میرزا آقاخان کرمانی است در دست است. محمد گلبن، تهران، ۱۴/۱۰/۱۳۴۹»؛ «میرزا آقاخان کتاب را در ده بخش تألیف کرده که متأسفانه جز مقداری از تمام کتاب در دست نیست یا اگر هست ما از آن اطلاعی نداریم. محمد گلبن، تهران، ۲۸/۸/۱۳۵۰». جستجوهای من به یافتن تنها یک نسخه از کتاب «ریحان بوستان افروز» انجامیده، و به جز گلبن ندیده ام شخص دیگری از نسخه دومی ای نام برده باشد.
فریدون آدمیت در باره ی «ریحانِ بوستان‌افروز» می نویسد که «آخرین اثر میرزا آقاخان است و فقط بیست صفحۀ آنرا نوشته و ناتمام مانده» و می افزاید: «نسخۀ اصلی و ناتمام ریحان به خط مولف شامل یک مقدمۀ مهم انتقادی و فهرست فصل ها و قسمتی از فصل اول آن است. در مقدمۀ آن سبک و معنی آثار ادبی ایران را یکسره به باد انتقاد گرفته و حتی به شیوۀ نگارش خویش در رضوان به تقلید گلستان سخت ایراد نموده است. و خواسته اثر ادبی نوی بوجود آورد که به درد دنیای جدید و مترقی بخورد. گفتارش وسط یکی از حکایت ها قطع شده، معلوم است با دستگیری خود و یارانش آنرا برای همیشه نیمه کاره گذارد.» در پانویس نیز آمده است: «نسخۀ منحصر به فرد موجود در تصرف استاد مجتبی مینوی است». ایرج پارسی نژاد نیز در باره ی «ریحانِ بوستان‌افروز» از جمله می نویسد که این کتابِ ناتمام «یادگار دوران بلوغ فکری میرزا آقاخان است، دورانی که او در نتیجۀ آشنایی با عقاید و افکار نویسندگان و متفکران عصر روشنگری اروپا در جستجوی اندیشه و معنا در ادبیات است و دربارهء ادبیات فارسی رایج زمانه اش، در مقایسه با ادبیات اروپایی، نظری انتقادی دارد». از ارجاعات پارسی نژاد هم برمی آید که او تنها به همان نسخه ای که آدمیت و من از آن یاد کرده ایم، دسترسی داشته است.
در کتاب پیش رو کوشیده ام تا جایی که ممکن است رسم الخط آقاخان کرمانی حفظ شود. ترجمه ی آیاتِ قرآن به فارسی بر مبنای ترجمه ی بهاء الدین خرمشاهی صورت گرفته است. برخی از احادیث را در تارنمای «جامع الحادیث» یافته ام و اطلاعات برآمده از این پایگاه را در پانویسها بازگو کرده ام. منبعِ فرهنگِ لغتِ فارسی ای که به آن رجوع کرده ام روی هم رفته «دهخدا» است.
بسیارانی در شکل گیری این کتاب نقش داشته اند و بدون آنها این کتاب هیچ گاه نمی توانست بدین شکل منتشر شود، و تنها به دلیل شرایط حاکم بر ایران است که از فهرست نام شان خودداری کرده ام. باری، یادشان با من است و دستشان را دورادور می فشارم.
م. رضایی تازیک
ژوئیه ۲۰۲۵ برابر با تیرماه ۱۴۰۴
زوریخ، سوئيس
—————————————–
ناشر کتاب ریحان بوستان افروز
https://www.lulu.com/shop/mirza-agha-khan-kermani-and-m-rezaei-tazik/the-basil-that-enlightens-the-garden/paperback/product-958qnvd.html?page=1&pageSize=4
بنیاد میراث پاسارگاد