هزاران سال است که ایرانیان با ابتکار شگفت انگیز ساختن قنات توانسته اند حتی در نقاط خشک و کویری از موهبت داشتن آبی گوارا برای نوشیدن و سیراب کردن زمین های کشاورزی خود برخوردار باشند.
پس از لوله کشی آب اگر چه استفاده از این قنات ها کمتر شد اما تا چند سال پس از انقلاب همچنان مهم ترین وسیله ی آبرسانی بود برای مناطق کشاورزی در نقاط خشک و کویری سرزمین مان.
در پی انقلاب اسلامی وبه ویژه از اواخر دهه شصت روز به روز وضعیت این قنات ها بدتر شد تا جایی که تبدیل شدند به محلی برای فروافکندن فاضلاب بیمارستانی و صنعتی و تبدیل شدن برخی از آنها به مکانی آلوده و سمی. یکی از این قنات ها «باغ زارج» یزد بود با ۱۲۰ کیلومتر طول؛ و از مهمترین قنات های جهان.
واکنش های دوستداران میراث فرهنگی در ایران و خارج، از یک سو و نگرانی بابت آلودگی سفره های زیرزمینی و در خطر افتادن شهروندان سبب شد که سازمان آموزشی یونسکو به مسئولین میراث فرهنگی ایران توصیه کرد که اگر به وضعیت قنات های ایرانی رسیدگی شود این قنات ها می توانند در لیست میراث جهانی قرار گیرند.
در سال ۲۰۱۶ بالاخره یک مجموعه ۱۱ قنات ایرانی از میان بیش از ۳۰ هزار قنات، در لیست میراث جهانی به ثبت رسید:
- قنات قصبه گناباد با عمق 300متر، عمیق‌ترین مادرچاه جهان و با 2500 سال قدمت،
- قنات سه هزار ساله زارچ با 120 کیلومتر طول و 2.115 حقله چاه،
- قنات بلده فردوس متعلق به دوره ساسانی
- قنات گوهرریز جوپار کرمان با قدمتی 750ساله، متعلق به دوره صفوی
- قنات حسن آباد متعلق به قرن هشتم میلادی.
6 و 7. قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد بروات
- قنات مزدآباد اصفهان با قدمتی 2000ساله، دومین قنات کهن ایرانی با 18کیلومتر طول در عمق 100متری زمین
- قنات وزوانا ازشاهکارهای معماری پیش از ساسانیان ا 64حلقه چاه، مسیری 1200متری
- قنات مون اردستان با 800سال قدمت،
- قنات ابراهیم آباد قرن پنجم و ششم بوده با 48حلقه چاه، و 11 کیلومتر طول
این قنات ها به زودی علاقمندان به میراث های ملی را جلب و در لیست یکی از بهترین مناطق گردشگری قرار گرفت
اما متاسفانه سرنوشت این قنات ها و هزاران قنات دیگر نیز چون بسیاری دیگر از میراث های ملی پس از انقلاب که وقتی مورد توجه قرار گرفته اند آغاز ویرانی شان بوده گرفتار انواع و اقسام بلایا شده اند. به طوری که حتی میزان آبدهی این قنات ها که فرضا تا دهه هشتاد حدود ۷ میلیارد متر مکعب بود در کمتر از ۲۰ سال و به دلیل ایجاد چاه های عمیق و بهره برداری های غیراصولی به ۴ میلیارد متر مکعب رسید.
در طول سال های اخیر کارشناسان عدم لایروبی و بازسازی قنات ها وحفر چاه های عمیق در حریم این قنات ها را از مهم ترین دلایل کاهش آبدهی آنها شناخته اند.
اما بلای تازه ای که به جان این قنات هایی افتاده که می توانند در یک شرایط طبیعی و با داشتن یک حکومت دلسوز، بی آبی هراس انگیزی را که گریبان مردمان ایران را گرفته جبران کنند؛ معادن ریز و درشتی ست که در بخش هایی از ایران و در جوار این قنات ها اجازه فعالیت گرفته اند.
به گفته کارشناسان محیط زیستی آن چه که معادن مختلفی، به ویژه در استان یزد بوجود آمده و یا در حال بوجود آمدن است می تواند خطری جدی باشد برای «آبهای زیرزمینی / محیط زیست / ایجاد گرد و‌غبار سمی/ تخریب کمی و کیفی آبخوانها/ خشکی قناتها و چاهها/ آلودگی آب هایدزیرزمینی به عناصر سنگین».
گوش شنوایی از سوی حکومتی که خود همدست سودجویان برای ایجاد این معادن مخرب می باشد نیست. توجه کنید فقط به برخی از هشدارها در چهار سال پیش در نشستی با حضور سمن های زیست محیطی و اعضای علمی دانشکده معدن، درباره وضعیت معدن مس در استان یزد و خطراتی که این معادن برای حدود ۳۰۰ چشمه و قناتی آورده یا خواهند آورد.
محسن شجاع الساداتی فعال زیست محیطی:
خشک شدن ۲۵ قنات و تاثیر روی حدود ۲۰۰۰ قنات و چشمه منطقه شیرکوه به علت آلودگی احتمالی منابع آب سطحی و زیرزمینی به علت مصرف اسید و تولید فاضلابهای صنعتی را خطری بزرگ برای محیط زیست استان عنوان کرد. وی تعداد اشتغال ایجاد شده توسط این معدن را در مقایسه با آثار مخرب محیط زیستی آن بسیار ناچیز برشمرد.
دکتر سمسار یزدی
با اشاره به بررسی دوباره بهره برداری از این معدن: تاکنون مطالعات زیادی در این زمینه انجام شده است که مشخص شده در صورت فعالیت معادن ۲۵ رشته قنات تخت تاثیر قرار خواهد گرفت و به دلیل تاثیر معادن بر جریانات سطحی، تغذیه سایر قنوات نیز با مسائلی رو به رو خواهد شد.
دکتر محمد مهدی جوادیان زاده مدیر عامل شرکت آب منطقه ای یزد،
حدود ۳۰۰ چشمه و قنات در پایین دست معدن قرار دارد و با وجود سطح بالای آب در این قنوات، قطعا پس از بهره برداری از معادن آسیبهایی به منابع آب زیرزمینی وارد میشود. .. ارزش افزوده حاصل از معادن تا زمان بهره برداری از آنها ادامه دارد، اما اثرات سو محیط زیستی حاصل از آن تا سالها پس از بهره برداری نیز وجود دارد.
صالح مستوفیان سردبیر روزنامه بشارت یزد،
با اشاره به وجود ۵۲۰ معدن فعال در استان، تصریح کرد: تاکنون هیچ معدنی از درآمدهای حاصل شده، برای حفظ محیط زیست هزینه نکرده است و مردم استان نیز به دلیل هزینه کرد درآمدهای معدن در دیگر استانها از وجود این معادن منتفع نمیشوند. وی توسعه گردشگری، صنایع کم آبخواه و IT در استان یزد را بر معدن ارجح دانست.
دکتراحمد فتاحی عضو هیأت علمی دانشگاه اردکان
مهم بودن تحلیل هزینه-فایده و در نظر گرفتن ارزشهای ناملموس و غیرقابل اندازه گیری منابع آبی و محیط زیست در این زمینه
مهندس باقر محمدی کارشناس شرکت آب و فاضلاب شهری
اکوسیستم استان را وابسته به شهرستان تفت دانست و بهره برداری از این معادن را غیرقابل جبران از لحاظ محیط زیستی برشمرد.
و .. و همچنان حفاری ها برای معادنی تازه در کار است و همچنان انواع بدبختی های ناشی از آن و همچنان زد و بند این معدن چی های با حکومتی که کمترین اهمیتی به سلامت مردم نمی دهند.
ثریا . الف
هموند بنیاد میراث پاسارگاد – یزد
بنیاد میراث پاسارگاد