از روز جهانی صلح تا عدالت انتقالی – دکتر نیره انصاری

تاریخ انتشار: September 21, 2025

از روز جهانی صلح (21 سپتامبر) تا عدالت انتقالی 

یکی از اهداف تشکیل سازمان ملل «صلح و امنیت بین المللی» بوده است. هر چند این  سازمان نتوانسته است، حفظ صلح و امنیت بین الملل در چند دهه اخیر را تضمین نماید و در بازی قدرت های جهان به ایفای نقش خود بپردازد، اما در ترویج فرهنگ صلح و حقوق بشر و مطالبه گری آن نقشی اساسی را ایفا کرده است!

ایمانوئل کانت، در نظریه فلسفی خود برای تحقق «صلح پایدار» شش پیش شرط، سه شرط اصلی و تضمین برای تحقق آن ترسیم می کند و در این شرطها در پی آن است که در سه سطح ملی، بین المللی و جهانی با ایجاد یک نظام جمهوری، فدراسیون آزاد دولت ها و جهان شهر، بشر را به صلحی ابدی رهنمون گردد. دریافت میزان حضور ایده صلح پایدار کانت در جهان امروز در آثار مستقیم وغیر مستقیم آن در نظام حقوق بین الملل مانند سازمان های بین المللی، منشور ملل متحد، عهدنامه های بین المللی، خلع سلاح و ابزارهای کشتارجمعی و حفظ صلح با رعایت اصل عدالت قابلیت مشاهده را دارد. 

صلح در مفهوم کلاسیک خود، به «نبود جنگ» تعبیر شده که امروزه به آن «صلح منفی» گفته می­شود. منشور ملل متحد همین‌گونه از صلح را ارج نهاده و مهم‌ترین هدف سازمان را به صراحت در بند 1 ماده 1، حفظ صلح و امنیت بین ­المللی قرار داده است و شورای امنیت نیز با اختیاراتی کم‌نظیر در جهت اعتلای این هدف مجهز شده است. از دیگر فراز، بند 3 ماده 2 منشور از کلیه اعضاء ملل متحد می­خواهد که اختلافات خود را با توسل به شیوه های مسالمت آمیز حل و فصل کنند که صلح و امنیت بین ­المللی و عدالت را به خطر نیفکنند. 

مجمع عمومی سازمان ملل متحد 21سپتامبر 1981، را به عنوان روز جهانی صلح اعلام کرد. مجمع عمومی سازمان ملل متحد این روز را به تقویت آرمان های صلح از طریق رعایت 24ساعت بدون خشونت و در حالت آتش بس اختصاص داده است.

مفهوم صلح اعم است از «صلح منفی» و «صلح مثبت»؛ در چهارچوب «صلح مثبت» نه تنها عدالت در تعارض با صلح قرار نمی گیرد، بل، تحقق عدالت لازمه ایجاد صلحِ ساختاری است. این نگاه و قرائت جامع است که به عنوان موضوع مطالعات صلح براساس نظر «یوهان گالتونگ نروژی»، پدر مطالعات صلح در جهان نام گرفته و از دهه 1950 به این سو، جای خود را در مباحث و محافل دانشگاهی باز کرده و امروزه به یکی از مهمترین گفتمان­ها در سطح آموزش عالی بدل شده است.  در آموزش صلح، افزون بر محتوا، چهارچوب و شکل آموزش نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. بنابراین برای انتقال مفاهیم یاد شده، نظام آموزشی نیز باید صلح مدار و از خشونت ساختاری بری باشد. در نتیجه، شناسایی عوامل خشونت ساختاری در نظام آموزش عالی و برطرف‌نمودن آن باید توأم با اصلاح محتوا صورت پذیرد. اکنون ترویج صلح و نگرش باز برای پذیرش همه با هر جنسیت، نژاد و ملیتی اصلی انسانی و مهم برای جامعه بشری تلقی می شود.

عواملی که فرهنگ صلح را ترویج می کند: 

در پی درک کردن باشید! در سراسر جهان، ما بیشتر شبیه هم هستیم تا متفاوت. به دنبال زمینه‌های مشترک باشید، تفاوت‌هایی را که در میان افرادی که با آنها ملاقات می‌کنید و فرهنگ‌هایی که متفاوت از فرهنگ خودتان تجربه می‌کنید، درک کنید و برای آنها ارزش قائل شوید.

ارتقای ثبات اقتصادی و اجتماعی

از بین بردن فقر، ناامنی غذایی و بی عدالتی اجتماعی منجر به تقویت فرهنگ صلح می شود زیرا علل رایج ناآرامی و خشونت را از بین می برد.

 همه حقوق بشر را رعایت کنید؛ در هسته روابط مسالمت آمیز، جهانشول بودن ارزش انسانی و عدم وجود برتری یک گروه بر گروهی دیگرواجد اعتباری برجسته است.

از برابری حقوق انسان ها منهای جنسیت دفاع کنید؛ حمایت از پیشرفت زنان در جامعه از طریق ابتکارات سیاسی و اقتصادی؛  و اینکه بتوانیم فعالانه با خشونت علیه زنان و دختران در جامعه مخالفت کنیم و از بین بردن تبعیض در محیط کار را ترویج نماییم.

اصول دموکراتیک؛ مشارکت دموکراتیک همه مردم موجب می شود  تا هر صدایی در تصمیم گیری مدنی شنیده شود و فساد در رهبری سیاسی از بین برود.

بر اساس منشور،  مجمع عمومی می تواند در مورد اصول کلی همکاری برای حفظ صلح و امنیت بین المللی ، از جمله خلع سلاح ، و حل و فصل مسالمت آمیز هر وضعیتی که ممکن است روابط دوستانه بین ملت ها را مختل کند ، توصیه کند. همچنین شورا ممکن است در خصوص اقدامات اجرایی ، تحریم های اقتصادی/مکانیسم ماشه/Snabback، (مانند تحریم های تجاری) یا اقدامات نظامی جمعی تصمیم گیری کند. برپایه قطعنامه «اتحاد برای صلح» در نوامبر 1950 (قطعنامه 377 (V)) ، مجمع عمومی همچنین می تواند در صورت عدم اقدام شورای امنیت، در مواردی که  به نظر می رسد تهدید یا نقض صلح یا اقدام تجاوزکارانه صورت گرفته،  می تواند موضوع را فوراً مورد بررسی قرار دهد تا به اعضا توصیه هایی برای اقدامات جمعی برای حفظ یا بازگرداندن صلح و امنیت بین المللی ارائه دهد.

پیشگیری از جنگ از طریق ابزارهای : – دیپلماسی پیشگیرانه(Preventive diplomacy)

– خلع سلاح پیشگیرانه(Preventive disarmament) – جلوگیری از نسل کشی و مسئولیت حفاظتRTP

فراتراز این عملیات حفظ صلح سازمان ملل متحد یکی از ابزار های حیاتی است که توسط جامعه بین المللی برای پیشبرد صلح و امنیت به کار گرفته شده است. نخستین مأموریت صلح بین المللی سازمان ملل متحد در سال 1948 زمانی ایجاد شد که شورای امنیت اعزام سازمان نظارت بر آتش بس سازمان ملل متحد (UNTSO) به خاورمیانه را برای نظارت بر توافق آتش بس در سرزمین های فلسطین بود.  از آن زمان تاکنون بیش از 70 عملیات صلح بین المللی سازمان ملل در سراسر جهان انجام شده است.

در سازمان ملل متحد ، ایجاد صلح به تلاش برای کمک به کشورها و مناطق در انتقال آنها از جنگ به صلح و کاهش خطر وقوع یا وقوع مجدد کشوری در کشور با تقویت ظرفیت های ملی برای مدیریت تعارض و ایجاد پایه های صلح و توسعه پایدار اشاره دارد. ایجاد صلح پایدار در جوامع جنگ زده چالشی دلهره آور برای صلح و امنیت جهانی است.  ایجاد صلح مستلزم حمایت مداوم بین المللی از تلاش های ملی در طیف وسیع تری از فعالیت ها است.  برای نمونه؛ سازندگان صلح بر آتش بس نظارت می کنند ، سربازان نظامی خود را مجددا ادغام می کنند ، به بازگشت پناهندگان و آوارگان کمک می کنند ، به سازماندهی و نظارت بر انتخابات دولت جدید[ در کشورهای در حال گذار از استبداد و سرکوب (رژیم اسلامی) به دموکراسی]، حمایت از اصلاحات در بخش عدالت و امنیت، [در دوره حین گذار و برپایی دولت انتقالی]، افزایش حمایت از حقوق بشر و تقویت آشتی پس از جنایات گذشته کمک می کنند. که این مباحث از جمله مسائل در ترم نهایی یا پساگذار و فرایند عدالت انتقالی است.
ایجاد صلح شامل اقدامات گسترده ای از سازمانهای، سازمان ملل متحد، از جمله بانک جهانی ، کمیسیون های اقتصادی منطقه ای ، NGO ها و گروه های شهروندان محلی است.

درست است که اقدامات صلح سازمان ملل همواره با مانع بزرگ شورای امنیت و تداخل قدرت ها در صلح و ایجاد تنش همراه بوده است، اما در پاسخ به همه انتقادها علیه این سازمان می توان گفت که ترویج گری صلح این سازمان تا حدودی از  جنگ و درگیری های بیشتر در جهان جلوگیری کرده و به ترویج فرهنگ و اهمیت صلح کمک کرده است.

نیره انصاری، حقوق دان و وکیل ایرانی-سوئدی، متخصص حقوق بین الملل و حقوق اروپا و حقوق عمومی و عدالت انتقالی، نویسنده، مشاورحقوقی بنیاد میراث پاسارگاد و مدافع حقوق بشر

21،9،2025

بنیاد میراث پاسارگاد