دیوار گرگان از يادگارهاي معماری ارزشمند و منحصر به‌فرد ایران
از: علیرضا حصارنوی باستان‌شناس و کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران
دیوار گرگان يكی از يادگارهاي معماری ارزشمند و منحصر به‌فرد ایران است كه دراستان گلستان جای دارد. اين ديواربه نام‌هاي سدسكندر، سد فيروز، سد نوشيروان، قزل آلانگ، قزل آلان وديوار دفاعي معروف است . این اثر تاریخی یکی از گزینه‌های پیشنهاد ثبت در فهرست آثار جهانی است. آنچه در ادامه‌ی گزارش می‌آید معرفی کوتاه از شگرف‌ترین اثر تاریخی استان گلستان است.
موقعیت جغرافیایی دیوار بزرگ گرگان
دیوار گرگان که با نام‌های سد اسکندر، سد سکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزل آلان، مار سرخ شناخته می‌شود از خط ساحلی دریای کاسپین(خزر) آغاز شده و پس از عبور ضلع شمالی گرگانرود و دشت‌های وسیع شهرستان ترکمن، آق قلا، گنبد کاووس، کلاله به کوه‌های پیشکمر می‌رسد. سپس با وقفه‌ای نزدیک‌به 3 کیلومتر از بالای خط‌الراس بلندی‌های عرب‌داغ به سمت دامنه‌های شیب‌دار دره خوجه طوق منتهی به گرگانرود ادامه یافته و پس از گذر از کوه نقدعلی و حرکت به سوی شرق از ضلع جنوبی گرگانرود و در امتداد آن و گذر از روستاهای چترکروک، یساقلیق، عزیزآباد پایین و چرخش به سمت جنوب و ضلع غرب گرگانرود و روستای قره‌یسر و صخره‌های گرگر به سوی روستای گرگاندوز پیش رفته و با گردش به سمت شرق از میان روستای گرگاندوز به طرف روستای زاو پایین و چرخش 90 درجه‌ای به سمت جنوب از ضلع غرب زاو پایین و دره‌ای به همین نام، گذر کرده و در پای صخره‌های بیلی‌کوه در محدوده‌ی پارک ملی گلستان می‌رسد. اما هنوز دانش ما از انتهای دیوار کامل نیست و نیازمند بررسی و پژوهش بیشتر است.
پیشینه‌ی تاریخی دیوار گرگان
به استناد مدارک مکتوب تاریخی شماری ساخت دیوار گرگان را به هخامنشیان و برخی هم به اسکندر مقدونی ( 330 پیش از میلاد) نسبت می‌دهند اما آنچه مسلم است اینکه دیوار در زمان لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران هنوز بنیاد و درست نشده بود. شماری از تاریخ‌نگاران بر این باورند که دیوار گرگان، به عنوان طولانی‌ترین مانع باستانی همزمان با دیوار بزرگ چین و به تبعیت از آن در برابر یورش بیابانگردان واحه‌های آسیای مرکزی ساخته شده است اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد دیوار چین در زمان شی هوانگ تی ، امپراتور چین ( 246 – 204 ) پیش از میلاد ساخته شده است که از لحاظ زمانی و دوره‌ی تاریخی با حضور اشکانیان در ایران مطابقت دارد. ( دیوار بزرگ چین دارای 3200 کیلومتر طول و 15 – 6 متر ارتفاع و 5/7 – 5/4 متر قطر دارد). از سویی دیگر برخی تاریخ‌نگاران دیوار را ساسانی و یزدگرد پسر بهرام گور ساسانی ( 459 – 438 میلادی ) را بنیان‌گذار ساخت دیوار و شاه پیروزساسانی ( 484 – 459 میلادی ) را ادامه‌دهنده‌ی راه او می‌دانند. بعضی هم خسرو یکم انوشیروان ساسانی ( 579 – 531 میلادی ) را به عنوان بانی و تمام‌کننده‌ی ساخت و یا دوباره‌سازی دیوار معرفی می‌کنند. و شماری هم تاریخ ساخت دیوار را به اواخر دوره ساسانی نسبت داده‌اند که با تاریخ پیشنهادی زمان ساخت دیوار چین 750 سال فاصله زمانی دارد و درک این موضوع غیر قابل تصوراست که دیوار گرگان در راستای اهداف ساخت دیوار چین بنا شده باشد. دیوار بزرگ فعلی چین بر خلاف باور عامه مربوط به قرن سوم پیش از میلاد نیست بلکه در اوایل قرون وسطی بازسازی و با مصالح مقاوم‌تر احیاء شده، در حالی که دیوار قدیمی چین با مصالح خاک و سنگ و چوب درخت گز با ساختاری بسیار ساده و کم‌دوام ساخته شده بود که به دلیل اهمیت موضوع دوباره بازسازی شد.
همچنین دیوار گرگان از دو همتای مشهور بریتانیائی خود دیوار هاردین ( 148 کیلومتر ) و دیوار آنتونی طولانیتر بوده و تنها دیوار لیمز در آلمان ( 548 کیلومتر ) از دیوار گرگان طولانیتر و فاقد موانع عبورناپذیر است، در صورتی که دیوار گرگان به‌اندازه‌ی کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکم‌تری نسبت به دیگر دیوارهای همانند و مانع بزرگ خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است.
با توجه به مطالب بالا و اهمیت و ارزشمندی دیوار و تاسیسات مجاور آن این اثر فرهنگی در تابستان 1378 خورشیدی، با شماره‌ی 2345 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و امید می‌رود که به‌زودی در فهرست میراث جهانی قرار گیرد. علت نام‌گذاری دیوار با نام دیوار بزرگ گرگان بیشتر برپایه‌ی اسناد و مدارک موجود و اهمیت ایالت هیرکانیا یا گرگان امروزی در سیر دگرگونی‌های تاریخی سرزمین پهناور ایران بوده است.
ویژگی‌های دیوار گرگان
برپایه‌ی بررسی‌های آغازین باستان‌شناسی و پژوهش برروی عکس‌های هوایی ازسوی پژوهش‌گران و باستان‌شناسان بخش بزرگی از مسیر دیوار با گذشت زمان دست‌خوش دگرگونی‌ها و ویرانی‌های بسیاری شده که شناخت دقیق عظمت و شکوه دیوار را دچار مشکل کرده است، پراکندگی قطعه‌های آجرهای خردشده در درازای مسیر حرکت دیوار و عوارض مصنوعی به‌جامانده بیانگر عرض 10 متری دیوار در دشت است که منابع نوشتاری(:مکتوب) تاریخی نیز بر این موضوع تاکید دارند و کاوش علمی باستان‌شناسی دهه‌ی 1350 ازسوی دکتر محمدیوسف کیانی در نزدیکی روستای قراول تپه گنبد کاووس نیز تایید‌کننده‌ی این نکته است( ؟ ).
اما با کاوش‌های انجام شده در ناحیه‌های کوهستانی بخش‌های خاوری دیوار بزرگ گرگان در محدوده‌ی شهرستان کلاله روشن‌شده، عرض دیوار در نواحی کوهستانی بیشتر از 2 متر نیست.
سازندگان دیوار گرگان برپایه‌ی یک نظام مهندسی پیشرفته و آگاهی و دانش پیشین برپایه‌ی نیازمندی‌های نظامی و اقتصادی و روش‌های ویژه‌ی معماری و شهرسازی ایران باستان اقدام به ساخت دیوار بر روی بستر لسی دشت گرگان و صخره‌های مرتفع البرز شرقی نموده‌اند که تحسین همه‌ی جهان‌گردان، تاریخ‌نگاران و پژوهش‌گران را بر انگیخته است. دیوار گرگان از دید بهره‌گیری از ساخت‌مایه‌های(:مصالح) بوم‌آورد و تولید خشت و پخت آن در کوره‌های آجرپزی حاشیه دیوار، در سنجش با دیگر دیوارهای ساخته شده در جهان باستان کم‌مانند است و می‌توان گفت استوارترین دیوار دفاعی‌ای بوده که به‌دست معماران ایرانی ساخته شده است.
ساخت‌مایه‌های نخستینِ آجرهای دیوار گرگان خاک لس حاصل از حفر خندق دیوار با ترکیب کاه خردشده‌ی ریز و درشت به‌گونه‌ی قالب گرفته شده در قالب‌هایی در اندازه‌های 10*40*40 و 10*38*38 و 10*37*37 و 10*20*40 سانتی‌متر است که وزن تقریبی آن‌ها پس از پخت در کوره‌های آجرپزی 21 تا 24 کیلوگرم است. رنگ بیشتر آجر های به‌کار رفته در دیوار از دید جنس و ذرات موجود در خاک مورد استفاده، آجری متمایل به نخودی تا قرمز است که به همین سبب در برخی منابع تاریخی از آن به عنوان مارسرخ یاد کرده‌اند.
آجرهای دیوار گرگان به دلیل بررسی دقیق و خوب ورزخوردن و خوب پخته‌شدن از کیفیت و مقاومت کامل برخوردار است . نکته‌ی جالب توجه در مورد آجرهای دیوار اینکه روی شماری از آجرهای به‌کار رفته اثر انگشت سبابه دست به اشکال گوناگون به‌گونه‌ی فرورفته در خشت و ردپای بعضی از جانوران اهلی ( سگ، گوسفند و …) دیده می‌شود که شاید علامت مخصوص کارگاه تولید یا واحد شمارش (؟) آجر ها باشد. آجرهای دیوار با ملات گل و آهک به قطر 1 تا 2 سانتی‌متر به‌گونه‌ی منظم و دقیق و کاملا شاقول‌شده‌ی روی همدیگر چیده و چفت‌وبست شده‌اند. اگر گمان کنیم ساخت دیوار گرگان به پایان رسیده باشد، رنگ آجری آن در دشت و مراتع و جلگه‌های سرسبز، بی‌گمان تحسین کسانی را که از دور و نزدیک عظمت و شکوه آن دیده باشند برانگیخته و مبهوت شاهکار معماری ایرانیان شده‌اند که چنین دیواری ساخته‌اند.
دژهای پیرامون دیوار گرگان
ساخت دیوار و کندن خندق و آبگیری آن به‌عنوان بنیادین‌ترین(:اصلی‌ترین) عامل سیستم دفاعی، در اهداف نظامی از موانع بازدارنده وپیشگیری از هجوم غافل‌کننده دشمن به‌شمار می‌رود که با وجود حضور نگهبانان هیچگاه غیرقابل نفوذ نبوده و نیست و همواره در معرض تهدید است. از این‌رو به منظور حفاظت و پشتیبانی از نگهبانان دیوار ناگزیر ساخت دژهای نظامی به فراخور نقطه‌های استراتژیک، نفوذپذیر، حساس و آسیب‌پذیر و تسریع در اقدامات پشتیبانی وجایگزینی نگهبانان و تعقیب و گریز دشمن در زمان‌های اضطراری، ساخت دژهای نظامی در کنار دیوار و یا مجاور آن و نقاط امن و دور از دسترس سریع دشمن بایسته(:ضروری) به نظر می‌رسد.
با توجه به موارد یادشده ، سازندگان دیوار بزرگ گرگان با دانش و آگاهی پیشین از موضوع و اهمیت پاسداری از سرزمین پهناور ایران به‌ویژه جلگه و دشت‌های وسیع گرگان، در مسیردیوار گرگان 35 دژ و 3 برج نگهبانی در پشت و پیوسته(:متصل) به آن در ضلع جنوبی دیوار ساخته‌اند که وظیفه پشتیبانی از نگهبانان دیوار را بر دوش داشته‌اند. همچنین برای اطمینان و احتیاط در عملیات تاخیری و جایگزینی نیروهای تازه‌نفس، دژهای تا اندازه‌ای بزرگ و کوچک در فاصله‌های دور و نزدیک در امتداد ضلع جنوبی دیوار بیش از 20 دژ نظامی ساخته شده است که بزرگ‌ترین آن‌ها 338 هکتار گستردگی(:وسعت) دارد.
دژهای نظامی دیوار گرگان به‌مانند دیگر دژهای هم‌روزگار خود ، بیشتر دارای پلان مستطیل و مربع‌شکل و شماری نیز چند‌ضلعی نامنظم ، با حصاری در پیرامون به همراه خندق خارجی و برج‌های نگهبانی دایره‌شکل متصل به دیوارهای قلعه درفاصله‌های منظم و چهار گوشه‌ی آن است که کمی به سمت بیرون جلو‌آمدگی داشته که افزون‌بر استقامت، زیبائی ویژه‌ای نیز به دژ می‌داده است. ورودی دژ برپایه‌ی تناسب و موقعیت دژ از چند سو بوده که گمان‌می‌رود برای کندن خندق در پیرامون باید دارای پل متحرک و یا دروازه با باروهای نگهبانی و فضاهای نگهداری جانوران(اصطبل) واتاق‌های استراحت سربازان و ساکنین دژ و انبار آذوقه و علوفه در پیرامون حیاط مرکزی دژ بوده است. ساخت‌مایه‌های اصلی دژها آجر و خشت در اندازه‌ی 10*40*40 و 10*38*38 و 10*20*40 سانتی‌متر بوده که از کوره‌های آجرپزی پیرامون دژها فراهم می‌شده است. از خشت بیشتر در فضاهای داخلی که کمتر در معرض هوا زدگی و باران بوده بهره می‌بردند.
خندق پیرامون دیوار گرگان
خندق به عنوان متداول‌ترین سیستم دفاعی در نبردهای نظامی از گذشته تا به امروز در استراتژی نظامی کاربرد داشته و دارد. خندق دیوار گرگان به موازات دیوار از کرانه‌های شرقی دریای کاسپین(خزر) تا کوه‌های پیش کمر در شرق بلافاصله در گوشه‌ی شمالی دیوار کنده شده است. عرض خندق در درازای مسیر میان 30 متر در نواحی پست و هموار تا 10 متر در نواحی کوهستانی متغیر است.
وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب بیانگر شیب ملایم به سمت دریای کاسپین است که برپایه‌ی پژوهش‌های انجام شده، درجه‌ی اختلاف شیب در شرق 25+ و در غرب و کرانه‌های دریای کاسپین 25 تا 20-است. از این‌رو سازندگان دیوار بزرگ گرگان با بهره‌گیری از این شیب به خوبی از این موقعیت بهره برده و توانسته‌اند در زمان‌های ضروری و خطر با آبگیری خندق از طریق گرگانرود مانع نفوذ دشمن به دیوار و سرزمین ایران شده‌اند. آب خندق نیز از طریق گرگانرود از کانال تامین می‌شده است که در جایگاه خود به آن پرداخته خواهد شد.
اما آنچه که مهم به نظر می‌رسد خاک‌های کنده‌شده‌ی درون خندق است، پژوهش‌های آغازین بیانگر استفاده از این خاک به عنوان ماده‌ی اولیه‌ی تهیه و تولید خشت و پخت آجر به عنوان ساخت‌مایه‌ی اصلی ساخت دیوار است که دور از انتظار نیست. اما برخی بر این باورند که بنا به شواهد موجود، خاک‌های کنده‌شده‌ی درون خندق‌ها را پشت دیوار به سمت جنوب تخلیه می‌کردند تا همچون خاکریزی شیب‌دار در زمان‌های خطر مسیر دسترسی آسان و جان‌پناه سربازان در درگیری نظامی و دفاع از سرزمین از آن استفاده کنند.
خندق دیوار بیشتر در ناحیه‌های شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست‌نخورده است و در برخی بخش‌ها درون آن کشاورزی می‌شود و حتی امروزه نیز به‌عنوان زهکش از آن استفاده می‌شود. اما در نواحی مرکزی و غربی بخش بزرگ خندق هموارسازی(:تسطیح) و یا پس از لایروبی به عنوان کانال‌های آبیاری زهکش از آن‌ها استفاده می‌شود ولی به خوبی قابل تشخیص است . کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در چند نقطه از خندق ، بیانگر لایروبی و پاک‌سازی و آبگیری خندق در چند دوره‌ی زمانی از تاریخ ساخت دیوار بزرگ گرگان است. در زمان کاوش درون خندق قطعه‌های بسیاری از آجرهای شکسته‌ی دیوار که به سمت خندق سقوط کرده بودند به‌دست آمد که درجای خود درخور توجه است. همچنین پیدا شدن برجای‌مانده‌ی قطعه‌های سفال و استخوان جانوری نیز نشانی از سکونت در دژهای پیرامون دیوار بزرگ گرگان است. کندن خندق به عنوان سیستم دفاعی و شهرسازی در سراسر محوطه‌های مجاور و همزمان با دیوار بزرگ گرگان در دشت گرگان به عنوان یک الگو کاملا قابل دیدن است.
کوره‌های آجرپزی
بایستگی ساخت دیواری بزرگ و با شکوه ، تهیه و تولید ساخت‌مایه‌های مقاوم در برابر یورش دشمن و عوامل جوی ویران‌گر و باد و باران های موسمی دشت گرگان است که برپایه‌ی تجربه‌های معماران و پرمایگی(:غنای) فرهنگی و تاریخی گذشتگان ایران زمین ،کاری بس ساده و آسان بوده است. در بررسی‌های باستان‌شناسی در مسیر دیوار بیش از 100 کوره‌ی آجرپزی به‌گونه‌ی پراکنده و متمرکز شناسایی شد که بیشتر آن‌ها سالم باقی مانده‌اند و می‌توانند آگاهی‌های ارزشمندی را در دسترس ما قرار دهند. ساخت کوره‌های آجرپزی در گوشه‌ی جنوبی دیوار و خندق ، خیلی ساده و ابتدایی با کندن زمین به ژرفای دلخواه ( بیشینه تا 2 متر ) در اندازه‌های نزدیک‌به 6*8 تا 5*8 متر در سوی شرق به غرب و یا شمال به جنوب و بر خلاف مسیر حرکت جریان‌های باد و ساخت سکوهای نگه‌دارنده‌ی خشت‌های تولید شده با استفاده از خشت یا آجر در 11 ردیف با فاصله‌ی نزدیک‌به 10 تا 15 سانتی‌متر از همدیگر به منظور جریان‌داشتن هوا و عبور گرما و حرارت برآمده از مواد سوختی داخل کوره برای پخت بهتر آجرهای چیده‌شده روی هم در درون چاله‌ی کنده‌شده از نخستین کارهای استادکاران پخت آجربه‌شمار می‌رفته است.
سقف و پوشش کوره را به‌گونه‌ی تاق هلالی و تاق ضربی درست کرده‌اند و برای جلوگیری از سوختگی شدید سکوهای نگه‌دارنده را با اندود کاهگل پوشانده‌اند. وجود چکنده‌های ذوب‌شده روی دیواره‌های داخلی کوره گویای به‌کارگیری فراوان کوره‌های آجرپزی در زمان ساخت دیوار گرگان است. همچنین منبع اصلی تامین سوخت کوره‌های آجرپزی چوب درختان و خار و نی‌های روییده در کنار رودخانه‌های پیرامون بوده است.
سامانه‌ی آبرسانی
آب مایه‌ی آبادانی و تداوم زندگی و حیات جانداران و عامل مهم بقای ملت‌ها وحیات‌وحش و از عوامل نزاع و کشمکش و درگیری‌های خونین از آغاز آفرینش بوده و هست و پیش‌بینی می‌شود که جنگ آینده‌ی ملت‌ها جنگ آب خواهد بود. رودخانه‌ی گرگانرود به عنوان مهمترین عنصر تامین آب آشامیدنی و فعالیت‌های کشاورزی و اقتصادی دشت گرگان از دیرباز مورد توجه گروه‌های انسانی مستقر در مراتع و دشت‌های وسیع از گذشته تا به امروز است . بی‌گمان یکی از عوامل اصلی ساخت دیوار بزرگ گرگان در بالادست گرگانرود ، وجود آب بوده که تاثیر شگرفی در تامین و تولید مایحتاج زندگی روزمره مردم و دولت مرکزی در زمان ساخت دیوار داشته که دولت مرکزی را مجبور به تامین امنیت منطقه و ساخت دیوار با صرف هزینه‌های بسیار کرده است .
دیوار گرگان در امتداد گرگانرود و ضلع شمالی آن در جهت شیب زمین به سوی کرانه‌های شرقی دریای کاسپین کشیده شده و این امکان را به سازندگان دیوار داده تا با استفاده از موقعیت به‌وجود آمده بهترین بهره‌وری را از آب گرگانرود داشته باشند.
کندن کانال برای تامین آب شرب ساکنان و چهارپایان در دشت و آبیاری زمین‌های کشاورزی و کاربری نظامی وآبگیری خندق‌ها در مواقع جنگ و تهیه و تولید خشت برای ساخت دیوار ، در طراحی سیستم آبرسانی نقش به‌سزایی داشته‌اند که همچنان از کانال‌های کنده‌شده در زمان ساخت دیوار با کمی لایروبی استفاده و بهره‌برداری می‌شود . بیشتر کانال‌های هدایت آب به سمت دیوار و خندق و کوره‌های آجرپزی و محوطه‌های باستانی هم‌روزگار دیوار به تناسب دوری و نزدیکی از گرگانرود به همراه دگرگونی و رسوب‌گذاری بستر گرگانرود بر اثر سیلاب به موازات آن حفر و کنده شده‌اند. تاکنون با بررسی‌های انجام شده بیش از 50 کیلومتراز کانال‌های ساخته شده شناسایی و مستندنگاری شده‌اند که بخش چشم‌گیر این کانال‌ها در بخش مرکزی گرگانرود به سمت دریا کشیده شده است و دارای میزان بارندگی کمتر در سنجش با ناحیه‌های شرقی دیوار هستند. طولانی‌ترین کانال شناسایی شده بیش از 10 کیلومتر درازا(:طول) و 25 تا 30 متر پهنا(:عرض) و 3 تا 5 متر ژرفا دارد که از شرق به غرب و به سمت دیوار امتداد دارد. در جایی به‌ناچار کمتر از 500 متر از پهنای گرگانرود را به بلندای(:ارتفاع) 20 متر خاکریزی کرده‌اند تا بتوانند آب آشامیدنی ساکنان دژ را تامین کنند که همگی بیانگر مهارت در انتقال آب و توانایی‌های فنی سازندگان دیوار است که با گذشت زمان به‌دست فراموشی سپرده شده است و این سنتی بوده که از گذشتگان به ارث رسیده و ما می‌توانیم در بالادست و ضلع شمالی دیوار و خندق ، کانال‌های هدایت آب از گذشته‌های دورتر و پیش از ساخت دیوار را ببینیم که نشانه بهره‌وری از آب گرگانرود است و به عنوان یک سیستم و الگو به دوره‌های پس از آن نیز راه یافته است.
گاه‌نگاری دیوارگرگان
دیده‌های(:شواهد) باستان‌شناختی و کاوش‌های باستان‌شناسی همگی بیانگر اینست که ساخت دیوار کاری شتاب‌زده در برابر فشار دشمن نبوده، بلکه برپایه‌ی روش و برنامه‌های از پیش طراحی شده در برابر خطرها و تهدیدها در این ابعاد به همراه 36 دژ نظامی با خندق‌های وسیع دربرگرفته‌شده (:احاطه شده) و سربازان بسیار در درازای مسیر دیوار با یک سیستم تامین آب کنترل شده بوده است. نوع و شیوه‌ی ساخت‌مایه‌های به‌کار رفته در دیوار و ابعاد و اندازه‌ی آجرها و فرم کوره‌های آجرپزی و دژهای نظامی و دیگر تاسیسات ایجاد شده در مسیر دیوارگرگان نشان از یک ساختار یکپارچه، هماهنگ و اقتدار کامل سیاسی و نظامی در یک دوره‌ی زمانی ویژه با نگرش به مسافت 200 کیلومتری و شرایط مکانی و زمانی و نیروی‌های انسانی موجود و امکانات و تجهیزات و تامین نیازمندی‌های روزمره‌ی افراد تحت امر، شکل گرفته است.
برپایه‌ی نتایج برآمده از آزمایش‌های انجام شده بر روی نمونه‌های گرفته شده از کوره‌های آجرپزی و آجرهای دیوار و مواد آلی درخندق با آرمان سال‌یابی، دیوار گرگان به‌گمان 95% از دوره‌ی ساسانیان برجای مانده و میان سال‌های ( 526 – 429 ) میلادی در یک دوره‌ی 94 ساله ساخته شده است.
همچنین می‌توانیم بگوییم دیوار در فاصله‌ی دریای کاسپین تا کوه‌های پیشکمر، زودتر از بخش‌های شرقی آن ساخته شده است. آنچه که روشن است ساخت دیوارگرگان بخشی از یک برنامه‌ی حساب شده و پیشرفته‌ی امپراتوری توانمند ساسانی بوده که برای محافظت و رفاه و آسایش دشت‌های وسیع گرگان در سده‌ی 5 میلادی ساخته شده است.
منابع:
– کیانی، محمدیوسف و محمدمهریار، دیوار دفاعی گرگان، مجله‌ی اثر، شماره‌ی 4 و 3 و 2. انتشارات سازمان میراث‌فرهنگی کشور. 1359،ص 139 – 120.
– نوکنده، جبرئیل و حمید عمرانی رکاوندی، طرح بررسی باستان‌شناسی دیوار گرگان مرکز اسناد پایگاه میراث‌فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری دیوار بزرگ گرگان 1381
– نوکنده، جبرئیل و همکاران، کاوش باستان‌شناسی فصل چهارم دیوار گرگان، 1384. مرکز اسناد پایگاه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری دیوار بزرگ گرگان.
ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد جلد 5 انجمن آثار و مفاخر فرهنگی 1377
برگرفته از: https://amordadnews.com/
بنیاد میراث پاسارگاد