زرتشت سپیتمان تاریخی ـ جواد مفرد کهلان

همانطور که بودا (منوّر، دانا) در سمت هند عنوانی برای برخی برهمنان والامقام و محبوب بوده است و از آن میان گوتمه بودا شخص تاریخی- اساطیری مشخصی با تبار ایرانی به شمار رفته است، همین طور عنوان زرتوشترا/زرتشت (دارای بشارت زرین) عنوان برخی مسمغان بزرگ باستانی بوده است. چون در ترجمۀ پهلوی وندیداد از عنوان زرتوشتومه (از همه زرین بشارت تر) سخن رفته است و چنانکه ارنست هرتسفلد معتقد است از میان آنها زرتوشترا سپیتمان همان سپیتاک سپیتمان، پسر خواندۀ کوروش و نوادۀ دختری آستیاگ و حاکم دربیکان سمت بلخ و ناظر امور درۀ سند است. ولی هرتسفلد به مطابقت سپیتاک سپیتمان پسر ملکه آمیتیدا (آمیتیس) و حاکم بلخ با سپنتداته گائوماته پسر ملکه آمیتیدا و حاکم بلخ نپرداخته است که به وضوح نشان از این همانی آنان دارد.

ابوریحان بیرونی موّرخ و منجم نامدار ایرانی هم با احتساب تواریخ زرتشتی سال ظهور زرتشت (زرتوشترا) را حدود سال ۵۷۰ پیش از میلاد دانسته است که کمابیش با مندرجات کتابهای پهلوی هماهنگ است.

در کتاب استر تورات نامهای اعضاء خاندان هامان (زمزمه گر سرودهای دینی) که در آغاز واقعۀ مغکشی داریوش (ماگوفونی) ، کشته میشود، مطابق همان خانوادۀ زرتشت سپیتمان است:

قبلاً از روی لقب جمشید متعلق به سپیتمه هوم حدس زده بودم که سپیتمه هوم (پوروشسپ) و آراستی همزاد بوده اند. نام همِداثَ پدر هامان (سپیتاک سپیتمان) به لفظ ایرانی یعنی همزاد گواه آن است:

هم، معنی دادۀ ایزد هوم و هم، معنی همزاد (جم) از نام همداثای کتاب استر تورات عاید میشده است چون که در اوستا و شاهنامه، سپیتمه پدر سپیتاک (گائوماته) ملقب به هوم عابد کنار دریاچۀ چیچست (ارومیه) و جمشید کنار رود دائیتی (موردی چای) و کوه هوکر (سبلان) شده است. صرف نظر از تشابه نام اوستایی هوم (هئومه) لقب سپیتمه پدر سپیتاک سپیتمان که نام همان را منسوب به هوم نشان میدهد، نام هامان (به معنی عبری آن، زمزمه گر سرودهای دینی، همان هامان وزیر فرعون [کمبوجیه] در قرآن) در اصل مترادف با نام گائوماته به معنی دانای سرود دینی بوده است. خود معنی عنوان زرتشت (زرتوشترا) هم در معنی دارندۀ بشارت زرین با این لقب سپیتاک سپیتمان مرتبط است.

بسیار جالب است که در کتاب استر (9:7-9) در شمار فرزندان هامان، معادلهای نام اعضاء خانوادۀ خود زرتشت سپیتمان یاد شده است:

Parshandatha (قانونگذار، خود زرتشت سپیتمان)، Dalphon (طلایی، خورشیدچهر)، Aspatha (صاحب اقتدار، اوروتدنر)، Poratha (پُر ثروت، ایست واستر)، Adalia (صاحب فراوانی، فرنی)، Aridatha (دارای قانون رسا، سریتک)، Parmashta (بسیار دانا، پوروچیستا)، Arisai (رسا مسکن، ارنیج بیردا)، Aridai (رسا داده، اورویج)، Vaizatha (زادۀ شخص برتر، هووی، آتوسا).

چیزی که باعث میشود زمان زرتشت از زمان واقعی خود (۶۰ سال پیش از حملۀ خشایارشا به یونان) عقب تر برده شود، صرف نظر از ده برابر و صد برابر شدن آن در نسخه ها، مشکل بزرگتر سخت بودن موضوع انطباق کیانیان و نوذریان با مادها و هخامنشیان است که به ظاهر اَشکالی ناهمانند دارند. نگارنده در طی بیش از چهل سال در ادامه راهی که هرتل و هرتسفلد شروع کرده بودند به رفع این معضل تطبیق تاریخ اساطیری کیانیان و نوذریان با تاریخ مدون مادها و هخامنشیان پرداخته است و کوچکترین تردیدی در این همانی آنها ندارد. سپیتاک سپیتمان (زرتشت سپیتمان، زریر) به انتهای هر دو شجره نامۀ سلسلۀ کیانیان و نوذریان شاخۀ فریدون (کوروش بزرگ) وصل است.

جدول مطابقتی شجره نامۀ پادشاهان کیانی و نوذری با مادها و هخامنشیان

مقایسه وجه اشتراک کیانیان با پادشاهان ماد به زبان ساده:

١-کیقباد (شاه) که زو و ویتیریسا از وی حمایت کردند: متقابلاً دیاکو (شاه) که ایرانزو پادشاه ماننا و رؤسا پادشاه اورارتو حامیانش بودند.

٢- اپیوه دارای چهار پسر که از پیش ویتیریسا به سرزمین خویش باز گشت: در مقابل اوپیته/اوپیس پسر دیاکو که در نزد رؤسا بود با چهار پسرش به منطقه شاپاردا در ناحیه حکومتی دیوک بر گشت و چون منطقه نا امن شد از آنجا به ناحیه پارتوکا/کار کاشی (کاشان) رفت.

٣- کیکاوس که در منطقه کوه ارزیفیه (کرکس کاشان) قیام کرد و از آنجا با عقابانش (همراهانش) به شهر آمل فرود آمد: متقابلاً خشتریتی که در ناحیه کارکاشی (کاشان) علیه آشوریان قیام کرد ولی بعد از، جدا شدن متحدان سکایی اش از مقابل آشوریان به شهر آمول عقب نشست و سپاهیان آشوری برای مذاکره و تسلیم وی به سمت حصار شهر آمول فرستاده شدند.

٤- فرود/سیاوش که در شهر گنج دژ سیاوش به دست افراسیاب تورانی به قتل رسید: متقابلاً فرائورت پادشاه ماد که به دست مادیای اسکیتی در سمت شهر گنجه اران به قتل رسید.

۵- کیخسرو کشنده افراسیاب تورانی کنار دریاچه ارومیه و ویرانگر خانه دیوان دژ بهمن در سرزمین فرمانروایی به نام ائوروَ سارَ است: متقابلاً کیاخسار (هوخشتره) کشنده مادیای اسکیتی در آذربایجان و ویرانگر نینوا در عهد فرمانروایی ساراک است که خود را به درون شعله های کاخ خویش انداخت.

۶- اژی دهاک که توسط فریدون به بند کشیده شد: متقابلاً آستیاگ (اژدهاک خبر موسی خورنی) که توسط کوروش از سلطنت خلع شد (در روایات ملی از شمار سلسله پادشاه وجیه المله کیانی خارج شده است).

۷- لهراسپ (اوروت اسپَ) جانشین خاندان کیانی که پدر ویشتاسپ و زریر (زریادر) است: متقابلاً سپیتمه یرواند داماد و ولیعهد آستیاگ، پدر مگابرن ویشتاسپ (تیگران) و سپیتاک زریادر (سپنتداته) [پسر خواندگان یا برادر خواندگان بعدی کوروش بزرگ] است و هم زمان با آستیاگ در آذربایجان و اران و ارمنستان حکومت میکرد.

شجره نامۀ تطبیقی سلسلۀ تاریخی مادها با سلسلۀ اساطیری ملی کیانیان

نام و نشان هخامنشیان در اساطیر ملی

نام و نشان هخامنشیان خبر هرودوت در اساطیر ملی تحت عنوان فریدونیان (کیانیان نوذری، کیانیان نو) مستتر است. فریدون (فری-ایتون) یعنی دوست منش معنی هخامنش (هخا-منش= دوست منش) و هخامنشی است. هخامنش و کوروش اول و کوروش بزرگ را در روایات ملی با این نام (فریدون) معرفی کرده اند و این سه تن را فرد واحدی تصور کرده اند. در مورد کوروش اول عنوان فریدون وی در رابطه با ارسال پسر او آروکّو (آریا، ایرج) به پیش آشوریان در سرزمین آشور (هاماوران، همیران) مشخص میگردد و در مورد مطابقت کوروش دوم و آریارمنه با توس و گستهم نوذری، خبر گزنفون مبنی بر اینکه کوروش دوم سردار و داماد کیاخسار (کیخسرو) و نواده آستیاگ اول (فرائورت) بوده به یاری مان می آید. بنابراین می توان شجره نامه نوذریان را با حذف الحاقیه مشتبه شده کیانیان لهراسبی (سپیتمه و پسرانش مگابرن ویشتاسپ و سپیتاک زریادر[پسر خواندگان یا برادر خواندگان کوروش]) از آن، به قرار زیر در نظر گرفت:

نوذریان (فریدونیان)

مطابقت نامهای پدر و مادر زرتشت سپیتمان با والدین سپیتاک سپیتمان:

نامهای اوستایی پدر و مادر زرتشت سپیتمان یعنی پوروشسپ (دارای اسبان فراوان) و دوغدو (دا-اوختو، دانای گفتار) با نامهای پدر و مادر سپیتاک سپیتمان (زریر) یعنی اوروَت اسپَ/ اوروَنت اسپَ (دارای اسبان گسترده، لهراسب، یرواند منابع ارمنی) و سنگهواک اوستا (دانای سخنان موزون دینی) دختر اژدهاک (آستیاگ) مطابق هستند که نامهای دیگری بر همان سپیتمه (داماد و ولیعهد آستیاگ) و آمیتیدا (بی نهایت دانا، دختر آستیاگ) بوده اند.

مطابق کتب پهلوی، زادگاه زرتشت سپیتمان کنار رود دارجۀ کوه سهند، روستای واقع در پیچ دارجه (مغانجیک حالیه) و مطابق کتیبۀ بیستون محل دخمۀ او با تصویر بلند قامت وی در روستای سکاوند هرسین (سیکایا آوائوتی) واقع است که توسط برادر بزرگش فرورتیش (مگابرن ویشتاسپ) ایجاد شده است.

منابع عمده:

1- کیانیان آرتور کریستن سن. 2- یشتها 1و 2، یسنا 1و2 استاد پورداود. 3- تاریخ ماد دیاکونوف، 4- تاریخ ایران باستان پیرنیا، 5- فرهنگ لغات اوستایی احسان بهرامی، 6- فرهنگ لغات سنسکریت نائینی.

بنیاد میراث پاسارگاد ـ سال 1401، سال زرتشت بزرگ