دین قدرت خود را زمانی به نمایش می گذارد که جامعه به عرف گرایی و سکولاریزاسیون نرسیده
باشد. از هنگامی که روند سکولاریزاسیون آغاز می شود، انسان ها بمرور از آسمان کنده می
شوند، جامعه در مناسبات اجتماعی و دانش اندوزی با شتاب مدرن می گردد، ذهنیت انتقادی جامعه
از افسونگری دین و تقدس گرایی آن دور می شود و دین عقب نشینی می کند. قدرت دین زیاد است.
دین افسون می کند، شیفته می کند، هیجان برمی انگیزد، تحریک می کند، شور به پا می کند،
منکوب می کند، از جهان عادی فراری می دهد، وهم تولید می کند، آدمی را متعصب می کند، نادان
و برده می کند. انسانی که اسیر این فضای دینی است در تعصب خود غوطه ور است و ذهن آسیب
دیده او همه چیز را برای توجیه دین خود تکرار می کند. دین در مغز ساختار روانی و عاطفی می
سازد و انسان در اجتماعی قرار دارد که دین اسارت سازمان یافته را بوجود آورده است. دین با
خود سازماندهی جامعه را ترسیم می کند.
پایان دین و سخت سری باورها
ایدئولوژی اسلامی و مذهب شیعه فرد را از لحظه تولد تا لحظه مرگ بدرقه می کند، از خته کردن تا
ازدواج، از حجاب زن تا ارث دختران، از برتری دادن به مرد تا تقسیم اجتماعی کار، از محتوای
کتاب درسی تا بازارکار مردسالار، از نوع روابط جنسی تا غذا خوردن، از سلسله مراتب تبعیض تا
مدل های خشونت، از چند همسری تا فاحشگی صیغه، از تقیه دروغگویی تا انحطاط اخلاقی کامل،
از تبعیض دینی تا تبعیض جنسیتی، از نوع سیاست سلطه گری تا تباه نمودن روان انسانی، همه و
همه، رفتار و ذهن انسان ها را جهت داده و تعیین می نماید. اعضای جامعه در چنین فضایی به
اسارت درمی آیند. در یک جامعه دمکراتیک انسانها حق دارند با هر ایمان و هر فلسفه آزاد زندگی
کنند. روشنفکران نیز باید بتوانند به همه انتقاد کنند. پروژه روشنفکری در جامعه کدام است؟ برای
پروژه روشنگری مبارزه با دین اصل است.
در دگرگونی جهان انسانی و اجتماعی خارج از دین و رشد آگاهی و شناخت، تردیدها افزایش یافته و
احکام بمرور می شکنند. جابجایی و پیدایش گروهبندی های اجتماعی با خود ارزش های جدید تولید
می کنند و رفتارها و اولویت های تازه می آفرینند و انحصار دینی شکسته می شود. به گفته مارسل
گوشه، فیلسوف فرانسوی، پایان دین بمعنای پایان باورها نیست بلکه بمعنای روند انحلال قدرت
سازماندهی آن است.(افسون زدایی از جهان، گالیمار 1985). در کشور ما دین به اوج رسید، قدرت
سازمانده شد، تعیین کننده زندگی گشت و امروز این موقعیت انحصاری سلطه گرا مورد اعتراض
اجتماعی و فرهنگی قرار گرفته و نقش مرکزی آن مهندم می گردد. هنجارهای رسمی و حاکم ناشی
از دین گسیخته می شود. جنبش آزادیخواهانه و ضدحجاب زنان هنجارها و قواعد دینی و حکومتی
را به سخره گرفته و طرد می کند.
تکنولوژی های ارتباطی و اینترنت جهانگیر دیوارهای استبداد و سانسور را می شکند و فرهنگ
جدید جهانی را پخش می کند. البته دستگاه دولتی در ایران و نظام حوزوی، دین را حمایت کرده و
بازتولید می کنند و از فروریزی افسونگری دینی می کاهند. یک جنگ ایدئولوژیکی دینی با بودجه
کلان همراه با کشتار و زندان از ساختار حکومت دینی حمایت می کند و از نفوذ اندیشه نقادی می
کاهد. ولی ارزشها و هنجارهای رسمی سیاسی و دینی رنگ می بازند و می میرند و در روان بخشی
از لایه های اجتماعی دگرگونی احساسی و فکری تولید می گردد. افسون زدایی در ذهن شروع می
شود و در مناسبات اجتماعی پدیدار می شود. این روند برای فرد بسیار پیچیده و گاه هولناک است.
ولی پس از تکانهای آغازین، در روشنایی های جهان و با شجاعت های فزاینده، انسان تازه رشد
می کند.
در جامعه ما عوامل بردگی و ازخودبیگانگی فراوان بوده اند. بخشی از این عوامل در دین اسلام
قرار دارند و ما برای ایجاد تحول متمایل به مدرنیته و انسان خودمختار باید علیه این ایدئولوژی
قرآنی ویرانگر مبارزه سترگی را به پیش ببریم. افسون زدایی در جامعه نیازمند مناسبات اجتماعی
تازه، نیازمند رشد دانش و راسیونالیسم و نیازمند پیشبرد یک مبارزه همه جانبه در ویران نمودن
بی مهابای فساد دینی و هنجارها و مقدسات آن می باشد. در این راه شما باید روح و دلاوری خیام
و رازی و کانت و دلامبر و ولتر و کندرسه و نیچه و کامو و هدایت را داشته باشید. بسیاری از
روشنفکران ایران در برابر اسلام سجده می کنند. بی دانشان و بزدلان و فرصت طلبان و ریاکاران و
سست اندیشان نمی توانند به روند گسست کمک کنند و برعکس آنها با مخفی کردن گنداب های
مقدس و پناه دادن به ایدئولوگ های دینی ادامه سلطه گری دین را تامین می کنند. دین اسلام و
شیعه سراپای قدرت سیاسی و قضایی و اداری و رسانه ای را گرفته و علیرغم آن روشنفکران
بسیاری هستند که می گویند اسلام مسئله حادی نیست. بسیاری از روشنفکران ایرانی چنین اند. در
اعماق ذهن آنان افسونگری اسلام و تقدس آن یک واقعیت است. کودنی تاریخی یکی از آسیب های
اسلام زدگی است و بیان ازخودبیگانگی فرد است. ذهنی که قدرت و آزادی در انتقاد دین ها و
ایدئولوژی ها و جادوگری روان جامعه ندارد، اسیر است و فاقد مدرنیته می باشد.
گروهبندی های روشنفکری ایرانی و دین اسلام
روشنفکران ایرانی در رابطه با دین چگونه تعریف می شوند؟ گروهبندی های اجتماعی را باید
متمایز نمود. همیشه سیاسیون روشنفکر نیستند. سیاسیون در پی کسب قدرت و اجرای مدیریت
جامعه برپایه سیاست معینی می باشند. آنها با تاکتیک و مذاکره و سازش برای هدف خود عمل می
کنند. اخلاقی ترین سیاسیون نیز همیشه اصول را رعایت نمی کنند و اندیشه آزاد را پاس نمیدارند.
روشنفکران اندیشه ورز می باشند، مقوله ساز هستند، نوشتار و برنامه تولید می کنند، منتفد دین
هستند و از قدرت سیاسی فاصله دارند. روشنفکر باید آزاد باشد. ولی تحلیل مشخص ویژگی ها و
تفاوت ها را نشان می دهد.
گروه یکم، بسیاری از روشنفکران ایرانی در واقع کنشگر سیاسی است و یا «خرده روشنفکر
شفاهی» هستند. اینان واژه های روشنفکری بکارمی گیرند، خود را علاقمند به بحث تئوریک نشان
می دهند ولی محافظه کارند و «حامیان دین محترم اسلام» هستند و از هر فرصتی استفاده می کنند
تا به منتقدان دین نصیحت کنند که تندروی نکنید. آنها با لبخندهای مسخره میخواهند بگویند که
خیلی عاقل و دوراندیش هستند و بهترین کار سازش با دین است. جزمگرایی و سطحی نگری و
عدم درک دوران ویژگی آنهاست.
گروه دوم دربرگیرنده افرادی است که بیشتر هنرمند هستند تا روشنفکر. رمان نویسی و شعرگوئی
و نقاشی و مجسمه سازی و نمایشنامه نویسی و کارگردانی استعداد و هوشمندی بالا می طلبد و
هنرمندان روان خلاق و قدرت تصور و خیالپردازی خود را در اثر بنمایش می گذارند. از آن میان،
هستند هنرمندانی که تئوری پرداز هستند و هنر خود را با قدرت تئوریک تکمیل می کنند و حتا
توتالیتاریسم دینی را به زبان هنر به انتقاد می کشند. در میان آنان بسیاری نسبت به دین حساسیت
ندارند. آنها از محدودیت ها ناخرسند هستند ولی با دین آشتی خاموشانه دارند و یا از آن لذت می
برند. اسلام در مقابله با هنر است و این واقعیت را باید نشان داد. روان هنرمند باید بیرون از اسلام
پرواز کند و هیچ تقدسی برای آن نتراشد.
گروه سوم، بخش دیگری از روشنفکران ایرانی اهل قلم و رسانه بوده که در گرایش اسلاموفیلی
هستند. آنها در نوشتارها و گفتارهای خود در برابر دین اسلام و ویرانگری آن یا خاموشند و دارای
«ادب» موردپسند ایدئولوگهای دینی می باشند و یا مبلغ تفسیر «مطلوب» از اسلام هستند. شعور و
ناخودآگاه آنها در اسارت ایدئولوژی اسلامی است. از میان آنان افرادی وجود دارند که به لائیسیته
در فرانسه خرده گرفته و آنرا رادیکال ارزیابی کرده، کفرگوئی علیه اسلام را محکوم کرده، عاشق
شریعتی و سروش و مجتهدشبستری و کدیور بوده و مشغول تبلیغ گرایش اسلام رحمانی و عرفانی
و شیعه گری هستند.(1) روشنفکران چپ سنتی در عدم شناخت نسبت به اسلام غوطه ور است و
محافظه کار و ترسو می باشد. آنها نقد علمی قرآن، نقد دروغپردازی شیعه گری و انتقاد از گندآب
اسلامی را «چپ گرایی دین ستیزی» معرفی کرده و خود را «عالم دهر» وانمود ساخته تا اسلام در
صلح باقی بماند. این روشنفکران هیچ درکی از ویرانگری اسلام در عرصه تاریخی و فرهنگی و
فلسفی و روانی ندارند و حتا کتابهای علمی در نقد دین را نمی خوانند. آنها همان ادبیات شفاهی
کهنه پنجاه ساله خود را تکرار می کنند و همسو با ایدئولوژی دینی حاکم هستند. این روشنفکران
آسیب دیده هستند زیرا تولید فکری آنها در باره جامعه و قدرت و انقلاب و زندان و فرهنگ و
غیره، خالی از نقد اسلام و شیعه گری است.
گروه چهارم، روشنفکرانی هستند که دردهای جامعه را درک می کنند، آسیب های دین را می
شناسند و می دانند که مبارزه فکری و سیاسی علیه دین اسلام یک ضرورت تاریخی تمدنی و
دمکراتیک است. پژوهش های آنان گوناگون است، روش های بررسی و تحقیق آنها متفاوت است،
نگرش های آنها به جهان و جامعه و قدرت متنوع است ولی در نقد اسلام و قرآن و مبارزه علیه
تقدسگرایی و خرافه ها همسو هستند. این روشنفکران در مبارزه علیه تاریکی ها به روشنگری
پرداخته، فرهنگ ایرانشهری را فهمیده و مدرنیته و دمکراسی و اومانیسم و برابری حقوق زن
ومرد را در تقابل با اسلام می دانند. از نظر جامعه شناسی پدیده دین بسیار پیچیده و به دلیل های
گوناگون در ذهن و ناخودآگاه جای می گیرد. ولی اسلام همچون یک ایدئولوژی مخرب مانند هر
پدیده منفی دیگر باید مورد نقد فعال قرارگیرد. این روشنفکران به این درک روشن رسیده اند و با
شجاعت خود علیه دین و قدرت و فرهنگ مبتذل جاری تلاش پیگیر دارند. من بعنوان یکی از
اعضای این گروه از روشنفکران، اسلام را یک خطر بزرگ برای جامعه بشری دانسته و آنرا عامل
ویرانگری تمدنی و فرهنگی و تاریخی ایرانزمین می دانم. من بعنوان یک جامعه شناس منتقد قدرت
سیاسی و نظام چپاولی و تخریب محیط زیست بوده و در ضمن بخش مهمی از کارهای من در نقد
دین در جامعه و ضرورت لائیسیته و آزاداندیشی در ایران است. برخی از کتابهای من و بخشی از
برنامه های هفتگی من در تلویزیون ها و نیز مقاله های من در این راستا قراردارند.(2)
دین را بشکنید
بسیاری از روشنفکران ایرانی نقش اصلی روشنفکر که همان آزاداندیشی و نقد خرافه است را کنار
گذاشته و به مجیزگویان اسلام و یا حافظان قبور تبدیل شده اند. آنها از تاریخ ایران و انقلاب شوم
57 نیاموخته اند و همان مدل کرنش در برابر دین را تکرار می کنند. آنها پس از چهار دهه، کم و
بیش در تبلیغ مدل اسلام «رحمانی» هستند.(3) آنها با اسلامگرایان نواندیش و ملی مذهبی و
اصلاح طلب دوست و رفیق هستند و همکاری می کنند. در مناسبات اجتماعی کاملن پسندیده است
که ادب اجتماعی رعایت شود، ولی رفتار این روشنفکران سازش با خرافه پرستی است. آنها نشریه
مشترک و سمینار مشترک و سایت مشترک و «اتاق هاوس» مشترک سازماندهی کنند و رقیب
اصلی مشترک خود را روشنفکر ناباور و منتقد اسلام می دانند. شماری از این روشنفکران بخاطر
اسلاموفیلی بودن متحد اسلامگرایان هستند، آنها مخالف شارلی ابدو می باشند، مخالف کفرگوئی
هستند، مبارزه علیه اسلام را ناسزاگوئی معرفی می کنند، از افشاگری صادق هدایت در باره اسلام
حرفی نمی زنند، از نقد ضد دینی شجاع الدین شفا و مسعود انصاری بی اطلاع هستند، از شرکت در
بحث نقد اسلام هراس دارند، از شنیدن مفاهیمی مانند «تجاوز اسلام» به ایران و «استعمار
اسلامی» و «آیه های جنایی قرآن» و «جنایت های» محمد و چهار خلیفه و یا ارتجاع دوازده امام
وحشت دارند و از برش از دین طاعونی اسلام که تباه کننده روان آدمی و انسان خودمختار است می
هراسند.
روشن است که در نزد روشنفکران و فرهیختگان توانایی و پتانسیل بسیار بالایی در زمینه های
گوناگون مانند تاریخ و زبان و سیاست و جامعه شناسی و فلسفه و باستانشناسی و نیز دانش های
مدرن و غیره وجود دارد. این ثروت معنوی یک ویژگی اساسی در توضیح کیفیت جمعیت ایران
است. این کیفیت برای شکوفایی بزرگ در کشور لازم است. برای هموار نمودن این شکوفایی
بزرگ، استبداد باید واژگون شود و دین اسلام باید در تمام عرصه های مورد انتقاد و طرد قرار
گیرد. اسلام یک ایدئولوژی استعماری و منهدم کننده خردگرایی و دانش است. روشنفکر باید این
امر اساسی را دریابد. با اسلام و دکترین قرآنی نمی توان مماشات داشت. روشنفکر ایرانی باید
آشکارا مخالفت خود را با اسلام بیان کند و بموازات همه پروژه ها و فعالیت ها، باید در مبارزه
علیه اسلام قرآنی شرکت کند. انقلاب مهسا یک گسست بزرگ است. یکی از جلوه های این گسست
فاصله گرفتن از اسلام و فروریزی دین باوری در جامعه است. روشنفکران معنای ژرف انقلاب
مهسا را درک می کنند؟
جلال ایجادی
جامعه شناس دانشگاه فرانسه
——————————————–
بنیاد میراث پاسارگاد